Читать онлайн книгу "Кырлай кызы Айсылу"

Кырлай кызы Айсылу
Альберт Сафиулла улы Гаделшин


У?леге китапка авторның төрле елларда язылган пьесалары Т»У™Рј балалар өчен иҗат ителгән У™СЃУ™СЂР»У™СЂРµ туплап бирелде.





Альберт Гадел

Кырлай кызы Айсылу. Пьесалар











ПЬЕСАЛАР











Р‘У?ХЕТ РљУ?Р Р’РђРќР«



Могҗизалы легенда ике күренештә


(Казанның 1000 еллыгына багышлана)


Катнашалар:



Солтанбәк – сәүдәгәр, 50–60 яшьләрдә.

Акъегет – Солтанбәк углы, 17 яшьтә.

Тимерҗан – кәрван сакчысы, 25–30 яшьләрдә.

Мәхмүт – кәрван башы, 55–60 яшьләрдә.

Афанасий – рус сәүдәгәре, 55–60 яшьләрдә.

Мөбарәк би – төрек сәүдәгәре, 50–60 яшьләрдә.

Сөрәнче – 20–25 яшьләрдә.

Олуг Мөхәммәд – Казан ханы, 55–60 яшьләрдә.

Хан сакчылары – 3–4 егет.

Р?гнат – Афанасий хезмәтчесе, 17–18 яшьләрдә.

Мифик образлар.

Казилә – яшь кыз, 16–17 яшьләрдә.

Аждаһа – Убырбикә – Елан тавы хуҗасы.

У?Т—У™Р» – Елан тавы Т»У™Рј Яфан агачы сакчысы.

Еланнар – Җенбикәләр – 4–5 кыз.



Пролог



Май ае азаклары. Елан тавы итәгендәге аланлыкта кошлар сайрый. Еракта, тау башында, зур булмаган ялгыз агач үсеп утыра. Аның яфраклары, зөбәрҗәт ташларны хәтерләтеп, кояш нурларында җемелдиләр. Ул – Яфан агачы. Аның җимешләре дә таш кебек ялтырый, тик ул – агулы җимешләр.

Аланлыкта томан, яшен сугып сындырган черек агач янында еланнар… Елан-кызлар төрле «куркыныч» хәрәкәтләр ясап бииләр. Алар янына томан эченнән Аждаһа – Елан-хатын чыга, аның тирәсендә елан-кызлар бөтерелеп биешәләр дә томан эченә, черек агач артына кереп югалалар.

Сәхнә яктыра төшә, ак томаннар артыннан Казилә пәйда була, аның йөзендә шатлык, елмаю, ул аланда биеп, чәчәкләр җыеп күңел ача…

…Кинәт караңгылана төшә, шомлы музыка яңгырый, томан куера, агачлар арасыннан Кара көчләр, Аждаһа ярдәмчеләре пәйда булалар. Алар башлыклы кара плащлар кигәннәр. Казиләне әсиргә алып, төрле бию хәрәкәтләре ясыйлар. Аларга дүрт елан-кыз да кушыла. Казиләне уртага алып сихерли-ырымлыйлар, төрле хәрәкәтләр ясагач, Казилә кыр казына әверелә.

Кара көчләр, казны күтәреп, томан эченә кереп югалалар…

Тынлык урнаша. Тамаша залында Сөрәнче игълан ясый. Тантаналы музыка, фанфара тавышлары яңгырый…



БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ

Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! РњУ©С…С‚У™СЂУ™Рј җәмәгать, кунаклар, чит РёР» СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРµ! Р?СЂС‚У™РіУ™ Казансу белән Кара Р?тил кушылган болында СЏСЂРјРёРЅРєУ™ ачыла. Бөек ханыбыз Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ һәммәгезне РґУ™ Бөтен җиһан ярминкәсенә чакыра.



Фанфара яңгырый, Сөрәнче китә. Лейтмотив музыка яңгырый, сәхнә тагы да яктыра төшә. Ат тояклары, арба шыгырдаган тавышлар ишетелә. Ерак илләрдән сәүдәгәрләр килә, алар төрле товарлар төялгән кәрваннарын ялга туктатырга уйлыйлар.

Аланга ике яшь егет йөгереп чыгалар. Алар тирәсендә елан-кызлар ыжлап, тешләрен күрсәтеп, тешләргә әзер булып чуалалар, кулларын сузып үреләләр…


Акъегет. Ай-яй-яй нинди матурлык. Тимерҗан, Тимерҗан, кара әле, кара нинди матур җирләр, таулар…

Тимерҗан. Чынлап та-Р°-а… Минем Р±Сѓ Т—РёСЂР»У™СЂРЅРµТЈ матурлыгы хакында ишеткәнем бар РёРґРµ. У? теге РЅРёРЅРґРё тау РёРєУ™РЅ? Бигрәк матур.



Акъегетнең әтисе сәүдәгәр Солтанбәк керә. Ул да матурлыкка соклана.


Солтанбәк. Матур, Р±РёРє матур Т—РёСЂР»У™СЂ. У? СѓР», Тимерҗан батыр, Елан тавы РґРёРї атала. Бу тирәдә еланнар Р±РёРє РєТЇРї, шуңа РєТЇСЂУ™ РґУ™ Р°ТЈР° «Елан тавы» РґРёРї кушамат Р±РёСЂРіУ™РЅРЅУ™СЂ.



Алар тирәсендә елан-кызлар төрле хәрәкәтләр ясап йөриләр дә черек агач артына кереп югалалар.


Акъегет. У?ти, әйдәгез, шушында кунабыз, атлар, РґУ©СЏР»У™СЂ РґУ™ СЏР» РёС‚У™СЂ, тәмле ТЇР»У™РЅРЅУ™СЂ ашарлар.

Тимерҗан. У?Р№Рµ, РјРѕРЅРґР° ТЇР»У™РЅ җитәрлек.

Солтанбәк (шаяртып). Еланнардан курыкмассызмы соң?

Тимерҗан. Солтанбәк ага, безне кимсетәсез. У?ллә без куркак егетләргә охшаганмы? (Шаяртып.) Акъегет, У™РЅУ™, У™РЅУ™ елан ята…



Акъегет, куркып, басып торган җирендә сикеренә. Барысы да көлешәләр.


Акъегет. У?ти, СЃРёРЅ РјРёРЅРµ гел бала-чага РёС‚У™СЃРµТЈ. РќСѓ-Сѓ, кара аны, Тимерҗан, РєТЇСЂРјУ™РіУ™РЅРµТЈРЅРµ күрсәтәм…



Шаярып, көрәшеп тә алалар.


Солтанбәк. Р—СѓСЂ РёРЅРґРµ, Р·СѓСЂ егет булдың, улым. (Кәрванга карап.) У?Р№ РњУ™С…РјТЇС‚, РњУ™С…РјТЇС‚, кәрванны туктат, шушы гүзәллектә кунарбыз, рәхәтләнеп табигать кочагында йокларбыз.

Мәхмүт тавышы. Ярар, ярар, Солтанбәк бай.

У?Р№ егетләр! Кәрванны туктатыгыз! Атларны, РґУ©СЏР»У™СЂРЅРµ тугарыгыз, учаклар ягыгыз, шушы Т—РёСЂРґУ™ кунабыз!

Тимерҗан. Солтанбәк ага, без дә учак ягыйкмы?

Акъегет. РќУ™СЂСЃУ™ сорап торасың, ягабыз РёРЅРґРµ, ягабыз. У?ти, У™РЅУ™ шунда ягыйкмы?

Солтанбәк. Ягыгыз, ягыгыз, черкиләр төтенне яратмыйлар. Учак янында күңеллерәк булыр, вакыт та тизрәк узар.

Акъегет (тау башында үсеп утырган агачка игътибар итеп). У?ти, Тимерҗан, карагыз әле, У™РЅУ™ теге тау башына! Берәр РЅУ™СЂСЃУ™ күрәсезме?

Тимерҗан. Нәрсә? Анда бер кечкенә агач үсеп утыра, ә тирә-якта куаклык, әнә тегендәрәк тирән чокыр башлана.

Акъегет. Яхшылабрак карагыз әле, ул агачның яфраклары ничек ялтырыйлар…

Тимерҗан. Акъегет, сиңа гына шулай күренә. Җилдән агач яфраклары селкенә дә, кояш нурлары шулай ялтырыйлар.

Акъегет. Җилдән барлык агачлар да селкенәләр, ә яфраклары алай ялтырамыйлар бит.

Солтанбәк. РњРёТЈР° бала вакытта әбием Яфан агачы турында кыйсса СЃУ©Р№Р»У™РіУ™РЅ РёРґРµ. РЈР» агач кешеләр өчен Р±РёРє зарарлы РёРєУ™РЅ. РЁСѓР» агачның җимешләре акылдан яздыра, РґРё. У? яфраклары көнен, төнен Р·У©Р±У™СЂТ—У™С‚ таш кебек янып тора РёРєУ™РЅ. Менә шул агач тирәсенә төрле С…У™С€У™СЂУ™С‚ җен-РїУ™СЂРёР»У™СЂ җыела, РґРё.

Тимерҗан. Акъегет, караңгы төшкәнче, әйдә, коры-сары җыеп килик, учаксыз калабыз бит.

Солтанбәк. Учак янында тәмләп чәй эчәсегез килсә – ашыгыгыз!

Акъегет. Без әзер…

Тимерҗан. У?Р№РґУ™, У™Р№РґУ™, киттек!



Акъегет белән Тимерҗан коры куаклар җыярга чыгып китәләр. Кәрван башы Мәхмүт керә. Кулында камчы, билендә кылыч.


РњУ™С…РјТЇС‚. Солтанбәк бай, боерыгың үтәлде. У?РЅУ™-У™ тегендә учаклар ягалар, ашап-эчеп алгач, кичке намазны укырбыз, Алла боерса.

Солтанбәк. Мәхмүт туган, кара аны, сак бул, барысына да күз-колак бул! Үзең беләсең, безнең кәрванга чит кабиләләр дә кушылдылар… Явыз кешеләрдән Алла сакласын! Амин, амин!



Р?кесе РґУ™ битләрен сыпыралар.


Мәхмүт. Амин, амин! Ходай Тәгаләм, үзең сакла!

Солтанбәк бай, ярминкәнең кайда буласын беләсеңдер бит?

Солтанбәк. У?Р№С‚ТЇР»У™СЂРµ буенча Казансу белән Кара Р?тил кушылган болынлыкта, хан Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™РґРЅРµТЈ гаскәрләре сугыш уены уйный торган Т—РёСЂРґУ™ диделәр.

РњУ™С…РјТЇС‚. У?Р№Рµ, Солтанбәк бай, шуны әйтәсем РєРёР»У™: Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ хан югалып калмады. Бөек Болгар С€У™Т»У™СЂРµ тар-мар ителгәнгә РєТЇРїРјРµ вакыт үтте? РќРёРЅРґРё РіТЇР·У™Р», алтын каладан хәрабәләр генә калды. У? менә Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ халыкны РєТЇС‚У™СЂУ™, У™РЅУ™ Р±РёС‚ никадәр бай СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРЅРµ төрле илләрдән СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ чакырткан.

Солтанбәк. У?Р№Рµ, РњУ™С…РјТЇС‚ туган, дөрес сөйлисең, Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ халык өчен Р±РёРє Р·СѓСЂ эшләр эшли. У?Р№С‚ТЇР»У™СЂРµ буенча СЏТЈР° кала Бөек Болгардан бер РґУ™ РєРёРј булмас РґРёР»У™СЂ.



Мәхмүт кереп китә. Коры куаклар күтәреп, Акъегет белән Тимерҗан керәләр.


Менә бу егетләрчә, бик тиз коры-сары җыйдыгыз.

Акъегет. У?ти, кайда учак ягыйк?

Солтанбәк. Кайда телисез шунда ягыгыз. Кәрванны сезгә сакларга, төрле яклап күзәтерлек булсын. Сакланганны Алла саклармын дигән. Ярый, мин киттем, барын да күзләп чыгарга кирәк.



Солтанбәк кереп китә, кемгәдер кисәтү ясый, кемнедер мактый. Егетләр учак ягалар, төтен тарала…


Тимерҗан. Акъегет, әтиеңне, Солтанбәк аганы әйтәм, акыллы, гадел кеше. Мин аны бик хөрмәт итәм.



Акъегет Тимерҗанның артыннан кочаклап ала, кинжалын ялтыратып, куркыткан булып шаяра.


Акъегет. У? РјРёРЅРµ С…У©СЂРјУ™С‚ итмисеңме?



Тимерҗан шаяруга кушыла, курыккан була.


Тимерҗан. Синеме? Хөрмәт итә-әм, итә-әм, әнә, әнә теге куаклар артында юлбасарлар утыралар…



Акъегет дикъкатен югалткан арада, аны Тимерҗан бөтереп алып җиргә сала. Алар шулай шаярып көрәшәләр.


Акъегет. Мин шаярдым гына, Тимерҗан. Син бик тугрылыклы, ярдәмчел егет. Камчы белән бик оста сугышасың.

Тимерҗан. Мин бит сакчы, яхшы сугыша белергә тиеш. Кәрванның иминлегенә җавап бирүче.

Акъегет (тау башында үсеп утырган матур Яфан агачына игътибар итеп). Кара әле, Тимерҗан, әнә теге тау башында үсеп утырган агач Яфан агачымы икән?

Тимерҗан. Бер Алла гына белә. Бәлкем, шул агачтыр, йә юеш яфраклар шулай кояш нурларында ялтырыйлардыр.

Акъегет. У? нишләп СЃРѕТЈ Р±ТЇС‚У™РЅ агачлар, куаклар шулай ялтырамыйлар? Юк-СЋРє, РјРѕРЅРґР° ниндидер сер бар.

Тимерҗан. Башыңны катырма. Кичке ашны ашыйбыз да намаз укыйбыз.

Акъегет. Намазны РјРёРЅ, таң атканчы, Р№У©Р· РјУ™СЂС‚У™Р±У™ укый алам. У? РёСЂС‚У™РіУ™ СѓР» агач шул тау башында кала. Тимерҗан, РјРёРЅ тиз генә шул агачны карап килим әле.

Тимерҗан (юлына каршы төшеп). Юк-юк, Акъегет, үзеңне генә беркая да җибәрмим. Солтанбәк агага нәрсә диярмен.

Акъегет. Бер сүз дә әйтмәссең. Үземне генә яклый алырмын, менә бит нинди хәнҗәрем бар. (Уйланып.) Алайса, син мине юкка гына сугыш уеннарына өйрәтәсең, ә?

Тимерҗан. Ярар инде, ярар, бар. Кара аны, озаклама, үзеңне эзләтмә! Еланнардан саклан, юкка гына Елан тавы димәгәннәр…

Акъегет. Ярар, Тимерҗан, мин бик сак булырмын, тау мәчесе – селәүсен кебек.



Йөгереп чыгып китә.


Тимерҗан. У?ле һаман балалыгыннан чыгып Т—РёС‚У™ алмый. РќУ™СЂСЃУ™ югалткан СѓР» тауда? Ярар, ТЇСЃУ™-ТЇСЃУ™, акыл керер әле.



Учак янына утыра, кылычын барлап кайраган була, җырлый.


Сандугачым, сайра, сайра,
Сайрасаң үзеңә файда,
У?РіУ™СЂ белсәң әйтеп сайра,
Минем сөйгәнем кайда?

Сандугачым сайрады да
Оясына кермәде;
Ашкынды яшь йөрәккәем,
Ни күрәсен белмәде.



Куаклар арасыннан кыштырдаган тавыш ишетеп, Тимерҗан черек агач янына куйган арба артына яшеренә. Аланлыкка яшь кенә СЂСѓСЃ егете керә, СѓР» – СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ Афанасийның ялчысы Р?гнат, тирә-ягына карана, беркемне РґУ™ РєТЇСЂРјУ™РіУ™С‡, аваз сала.


Р?гнат. У?Р№-Р№, кем бар?



Качкан җиреннән, кылычын әзер тотып, Тимерҗан атылып чыга. Р?гнат куркуыннан абынып егыла.


Үтермә РјРёРЅРµ, үтермә… РњРёРЅ явыз кеше түгел, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ Афанасийның ялчысы Р?гнат булам.



Тимерҗан, үз «батырлыгыннан» ләззәт табып, елмаеп, кылычын кынысына тыгып куя һәм исәнләшергә кулын суза.


Тимерҗан. Р?СЃУ™РЅРјРµ, Р?гнат. У? РјРёРЅ Тимерҗан булам.

Р?гнат. Без РґУ™ СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ килдек, У™РЅУ™ Кара Р?тилдә җилкәнле РґТЇСЂС‚ көймәбез тора.

Тимерҗан. Хәзер Солтанбәк аганы чакырам. Шушында гына тор.

Р?гнат. Ярар, ярар, шушында гына торырмын.



Тимерҗан чыгып китә.


Афанасий дәдәй, Афанасий дәдәй, бирегә кил әле…



Афанасий килмәгәч, Р?гнат ашыгып чыгып РєРёС‚У™. Кәрван яныннан Тимерҗан белән Солтанбәк керәләр.


Солтанбәк. Кая кунакларың, Тимерҗан?

Тимерҗан. У?ле менә шушында гына РёРґРµ СѓР» малай. (Күреп ала.) У?РЅУ™, У™РЅУ™ килделәр.



Р?дел ягыннан Р?гнатка ияреп, Афанасий керә. РЈР» сак кына, исәнләшеп, башын РёСЏ.


Афанасий. Р?СЃУ™РЅРјРµ, хөрмәтле Р±У™Рє! Саулык-сәламәтлек телим ТЇР·РµТЈУ™, кабиләңә, мал-туарыңа!

Солтанбәк. Рәхмәт, чит ил кешесе. Үзеңә дә арулык телим. Кем буласың, кая сәфәр тотасың?

Афанасий. Мин Псков җирләреннән, Афанасий Знатный дигән сәүдәгәр. Болгар ханы Олуг Мөхәммәд чакыруы буенча ярминкәгә юл тотабыз. Менә исеме сугылган хан ярлыгы.



Күкрәгенә эленгән алтын йөгерткән ярлыгын РєТЇСЂСЃУ™С‚У™. Солтанбәк С‚У™ ярлыгын күрсәтеп чагыштыра. РљСѓР» кысышалар. Тимерҗан белән Р?гнат чыгып РєРёС‚У™Р»У™СЂ.


Солтанбәк. РњРёРЅ кыпчак җирендәге Сарайчык С€У™Т»У™СЂРµ СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂРµ булам. Минем кәрван РґР° Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ чакырган СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ СЋР» тота. У? СЃРёРЅРµТЈ кәрваның кая, хөрмәтле Афанасий Знатный?

Афанасий. Минем кәрван, Солтанбәк У™С„У™РЅРґРµ, У™РЅУ™ Кара Р?тил СЏСЂС‹ буенда җилкәнле РґТЇСЂС‚ корабыбыз тора. Бал, балавыз, җитен тукымасы, төрле тозланган ризыклар алып киләбез.

Солтанбәк. Бал, балавыз, җитен Р±РёРє яхшы. Балавыздан яхшы С€У™Рј була, җитеннән менә РґРёРіУ™РЅ тукыма ясыйлар. У? РјРёРЅ төрле С…СѓС€ исле тәмләткечләр, сафьян тиредән тегелгән читекләр, болгар РєТЇРЅ итекләре алып РєРёР»У™Рј. Товарларны алучылар булыр РґРёРї өмет РёС‚У™Рј.

Афанасий. Һи-и, Солтанбәк әфәнде, мондый товарга ия тиз табылыр. Менә мин, үзем, йөз пар болгар күн итеге алам. Пскау халкы аларны ярата, тузмас итек бит, бик яхшы тегәләр.

Солтанбәк (улының юклыгын күреп). Тимерҗан, Тимерҗан, дим, Акъегет кая?



Йөгереп, Тимерҗан белән Р?гнат керә.


Тимерҗан. Солтанбәк ага, Акъегет әнә, әнә тегендә генә җир җиләге ашап йөри, ахрысы…

Солтанбәк. Мөхтәрәм Афанасий Знатный, кичке ашка чакырам. Синең кебек кунакны сыйларга сарык итеннән бишбармак, шашлык, яңа җиткән кымыз да бар.

Афанасий. Р У™С…РјУ™С‚, СЂУ™С…РјУ™С‚, Солтанбәк У™С„У™РЅРґРµ, чакыруыңа. РњРёРЅРµ югалтканнардыр, эзли башларлар. У?ле СЏСЂРјРёРЅРєУ™РґУ™ бер-беребезне сыйларга өлгерербез.

Солтанбәк. Р?ншалла, иншалла, хөрмәтле Афанасий.

Афанасий. Сау булыгыз, кунарга яхшы урын сайлагансыз.

Солтанбәк. Хуш, хуш, хөрмәтле кунак. Сезгә дә тыныч йокы. Алла боерса, ярминкәдә очрашырбыз.



Тимерҗан кунакларны озатып китә. Солтанбәк үзе генә кала, уйлана.


У?Р№Рµ, кунар җиребез уңайлы, тик шулай РґР° сак булырга РєРёСЂУ™Рє.



Ерактан Тимерҗан тавышы ишетелә.


Тимерҗан тавышы. Акъегет, Акъегет, син кайда-а-а?



Солтанбәк китәргә җыенганда, Акъегет килеп чыга, култыгына, кочаклап, кыр казы тоткан. Аның артыннан Тимерҗан да керә.


Акъегет. У?ти, әти, кара әле, менә РЅУ™СЂСЃУ™ таптым.



Казны җиргә куеп карыйлар.


Солтанбәк. Кая әле, кая, нәрсә таптың икән.

Акъегет. У?РЅУ™ теге тау итәгеннән таптым. Канаты яраланган, оча алмый. Ярый әле, төлке тотмаган үзен, каурыйлары гына калыр РёРґРµ.

Солтанбәк (дикъкатьләп казны карап). Беләсезме нәрсә, егетләр… Бу бит гади генә кыр казы түгел. Башындагы калфагына карагыз әле, хан таҗы кебек. Бу – ниндидер серле тамга.

Тимерҗан. Мин дә шулай дип уйлыйм, Солтанбәк ага, юкка гына түгелдер, гади казларның мондый калфаклары булмый.

Акъегет. Миңа барыбер, гади генә кыр казы булса да кызганыч. Мин аны дәвалыйм, көзгә кадәр терелеп, иптәшләре белән көн якка очып китәр.

Солтанбәк. Улым, беренче арбадагы сандыкта кечкенә матур тартма булыр. Бохара осталары эшләгән, менә шунда, шешәдә, бәлзәм булыр, алып кил әле шуны.



Акъегет йомыш үтәргә чыгып китә.


Тимерҗан, хәтереңдәме Бохарадагы Абдуллаҗан РґРёРіУ™РЅ мулла? Бөтен РґУ©РЅСЊСЏРіР° танылган, РўСЏРЅСЊ-Шань тауларыннан, тау бәлзәме җыеп, төрле чирдән дәвалый РёРґРµ. У?тисе Аксак Тимер ханда табиб булып хезмәт иткән, хан аны ТЇР·Рµ белән сугышларга ала торган була.



Матур тартма тотып, Акъегет керә.


Акъегет. У?ти, менә шушымы? РђРЅС‹ ачып булмый, Р±РёРє хәйләле йозагы бар РёРєУ™РЅ.



Солтанбәк тартманың бер «серле» җиренә баса, музыка яңгырый, тартма ачыла. Кечкенә шешәдән мамыкка бәлзәм тамызып, казның канатына сөртә дә тартманы җыеп куя.


Солтанбәк. Менә булды да. Бер-ике көннән терелеп тә китәр. Ашарына, эчәренә бирегез. Ярый, мин киттем, кичке намазга әзерләнәсе бар.



Солтанбәк чыгып китә. Акъегет казны, җиләненә төреп, арба артына илтеп куя.


Тимерҗан. Хәзер никадәр мәшәкать була инде. Менә син әйт, ул казга ашарына нәрсә бирерсең? Белгәнемчә, казлар шашлык ашамыйлар, кымыз эчмиләр…

Акъегет. Борчылма, мин аңа суда җебетеп көлчә бирәм. Мескен каз, шулкадәр курыккан. Кем аны яралады икән?

Тимерҗан. Төлкедер.

Акъегет. Ю-юк, төлке булса исән калдырмас иде. Минемчә, кемдер суккан аңа.

Тимерҗан. Казга сугарга ничек кешенең кулы күтәрелсен? (Учакны күреп.) Кара, учак сүнә язган бит.



Утын өстәп, учакны яңарталар. Акъегет казны карарга чыгып китә. Кәрван башы Мәхмүт керә.


Мәхмүт. Акъегет кая?

Тимерҗан. Тау итәгеннән яраланган кыр казы тапкан да шуны дәвалап йөри.

Мәхмүт. Кирәк бит, кыр казын кызганган. Бу баланың йөрәге саф, күңеле изге, аннан яхшы хуҗа-сәүдәгәр чыгачак. Бер дә әтисеннән ким булмас.



Акъегет кереп, яннарына килеп утыра.


Егетләр, кичке намазга вакыт җитте, кичке ашны соңынтын ашарбыз. Өченче чатырда пешекче Биктаһир бишбармак әзерләгән.

Тимерҗан. Мәхмүт абзый, хәзер учакка бераз утын өстибез дә киләбез.



Мәхмүт чыгып китә. Тимерҗан белән Акъегет, учакка утын өстәп, кичке намазга юнәләләр. Елан кызлары черек, сынык агач артыннан чыгып бөтереләләр. Акъегеткә аяк чалалар, ул егыла яза. Нәрсәгә абынганын аңламый, чыгып китә. Шомлы музыка көчәя, аланга томан җәелә. Елан кызлары биюенә Аждаһа да кушыла, алар төрле катлаулы, еланнарга хас мәкерле бию хәрәкәтләре ясыйлар.

Аланга егетләрнең кичке аштан соң килүләрен күреп, биюләрен туктатып, агачлар артына кереп качышалар.

Акъегет белән Тимерҗан керәләр. Алар югында елан кызлары учакны сүндерәләр. Егетләр, үзләре белән зур чәйнек һәм кәсәләр алып чыгып, учак янында чәй эчәргә ниятлиләр. Учакны тергезеп җибәрәләр.


Тимерҗан. Пешекче Биктаһирны У™Р№С‚У™Рј, шулкадәр тәмле пешергән, кулдагы СѓРЅ бармакны РґР° ялатты, С…Рµ-С…Рµ-С…Рµ. (РљУ©Р»У™.) У?Р№Рµ, С‡У™Р№РЅРµ рәхәтләнеп учак янында эчәрбез, вакыт та тизрәк узар.

Акъегет. Учак сүнеп беткән бит, утын өстәргә кирәк.



Учакка утын өстәп, утны көйрәтәләр, сузылып яткан бүрәнәгә утырып чәй эчәләр.


Тимерҗан. Ну пешекче Биктаһир оста да инде. Кара, ничек тәмле итеп кытайның яшел чәен пешергән. (Ләззәтләнеп эчә.) Э-э-эх, нинди хуш исле, яшел чәй бик файдалы, диләр, бигрәк тә баш миенең зиһенен арттыра икән. Кытайлар белеп яшел чәй эчәләр.

Акъегет (үртәп). Кытайлар шуңа күрә дә синнән акыллыраклар.



Шаярып, урыннан сикереп тора.


Тимерҗан. Нәрсә-ә? Мин җүләрмени? Хәзер мин сиңа кытайча күрмәгәнеңне күрсәтәм.



Акъегет, арбадан ике озын таяк алып, берсен Тимерҗанга ыргыта. Алар кытай монахлары сугышуы уеныннан үрнәк күнегүләр ясап көрәшәләр дә, арып, яңадан чәй эчәргә утыралар.


Акъегет. У?Р№РґУ™, кытайларча С‡У™Р№ эчәбез!

Тимерҗан. Ничек итеп, аларның чәй эчкәннәрен минем күргәнем юк.



Кытай музыкасы яңгырый, черек агач артыннан елан-кызлар чыгып, егетләр арасына кереп, аларны назлап чәй эчерәләр. Куллары белән ишарәләп, кытай милли бию хәрәкәтләре ясыйлар да яңадан томан эченә кереп югалалар. Егетләр уянып киткән кебек булалар.


Тимерҗан. Кытайча чәй эчү бик сәер икән. Менә шуңа күрә күбрәк яшел чәй эчәргә кирәк, акыл иясе Конфуций кебек зиһенле булырсың.

Акъегет. Каян беләсең син ул Конфусины?

Тимерҗан. Конфуцийнымы? Дөрес, мин аны үзем күрә алмадым, чөнки ул мин туганчы мең ел элек яшәгән булган, мине көтмичә киткән.

Акъегет. Ха-ха-ха, аз гына соңга калгансың… ул да үләргә ашыккан.



Егетләр көлешәләр. Кәрван башы Мәхмүт керә. Егетләр янына утыра. Акъегет, аны хөрмәт итеп, кәсәгә чәй салып бирә.


Мәхмүт. Рәхмәт, рәхмәт, Акъегет. Мин әйтәм, тукта әле, яшьләр янына барыйм, сез монда мәзәк табып рәхәтләнеп көлешәсез. (Ләззәтләнеп чәй эчә, агач төбенә күчеп утыра.) Кытай чәе һәрвакытта үзенең хуш исе белән аерылып тора иде.

Акъегет. Ха-ха-ха, Мәхмүт ага, әле без дә шул турыда сөйләшә идек.



Бергәләп көлешәләр.


Акъегет. РњУ™С…РјТЇС‚ ага, СѓР» кытайлар ефәк җепләрне ничек ясыйлар РёРєУ™РЅ? У?РЅУ™ Р±РёС‚ РЅРёРЅРґРё матур тукымалар тукыйлар.



Мәхмүт тәмләп чәен кабып куя, егетләр аңа якынрак утырып тыңлыйлар.


Мәхмүт. Ул турыда, егетләр, күп гасырлар буена беркем дә белмәгән. Кытайлылар үзләренең ефәк товарларын бик каты сер итеп саклаганнар. Серне ачкан кешене үлем җәзасы көткән. Хәзер инде, билгеле, күп кенә халыклар серенә төшенгәннәр, үзләре ефәк тукыйлар. Ниндидер тут дигән агачта суалчан-кортлар үрчи икән. Ул ефәк корты дип атала. Менә шул кортлар, үзләренә оя ясап, авызларыннан чыккан пәрәвез җепләре белән, урап, ефәк җеп ясыйлар икән. Мескен кортлар нинди затлы җеп ясаганнарын үзләре дә белмиләр. Шул ефәк корты ояларының җепләрен сүтәләр дә ефәк тукыма ясыйлар икән. Менә шулай, егетләр.

Акъегет. Кирәк бит, ә. Ничек гади генә, ә үзе – шул ук вакытта бик зур зирәклек тә.

Тимерҗан. У?йттем Р±РёС‚, кытайлар СЋРєРєР° гына яшел С‡У™Р№ эчмиләр РґРёРї. (РљУ©Р»У™. РђТЈР° кушылып, барысы РґР° көлешәләр.)

Акъегет. Мәхмүт ага, менә сез күп яшәгән, күп күргән дигәндәй, берәр тарих кыйссасы сөйләгез әле.

Мәхмүт. Аллага шөкер, күпне күрергә насыйп булды. Без синең атаң белән әле балалар гына идек, шулай булса да ул баһадирның исеме әле дә хәтердә.

Акъегет. Кем ул, Мәхмүт ага?

Мәхмүт. Һи-и, аның исемен ишеткән халык куркуыннан калтырап кала иде. Аның исеме – Аксак Тимер Булат хан. Ул ярты дөньяны сугышып яулап алган була. Үзен беркем дә җиңә алмый.

Тимерҗан. Мәхмүт ага, менә мин һич тә аңламыйм, Алтын Урда нинди зур дәүләт була. Кинәттән шул дәүләтнең хөкемдарлары бер-бере белән сугыша башлыйлар. Чыңгыз хан төзегән иксез-чиксез дәүләтне таркаталар.

РњУ™С…РјТЇС‚. Шундый Р·СѓСЂ РґУ™ТЇР»У™С‚ белән хакимлек РёС‚ТЇ катлаулы СѓР», Тимерҗан туган. Алланың рәхмәте белән РґУ©РЅСЊСЏ гел үзгәреп тора Р±РёС‚. Менә шул Аксак Тимер Булат үлгәннән СЃРѕТЈ, безнең якташ Р?дегәй күтәрелеп чыга. Р?дегәй СѓР» ТЇР·Рµ РґУ™ Аксак Тимер ханга гаскәр башы булып хезмәт иткән. РЈР» Болгар илен, Бөек алтын Болгар шәһәрен саклап калырга тырыша. Барыбер Аксак Тимер хан С€У™Т»СЂРё Болгарны талый, җимерә.

У?РјРёСЂ Р?дегәй, Тимер ханнан киткәч, Болгар ханлыгын торгызмакчы була, У™РјРјР° хан яклылар Р?дегәйне үтерәләр. Шуннан СЃРѕТЈ РєТЇРї вакытлар СѓР·Р°, менә хәзер хан Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ СЏТЈР° РґУ™ТЇР»У™С‚ төзергә ниятли. Р?СЃРєРµ Казансу кирмәнен СЏТЈР° С€У™Т»У™СЂ итеп С‚У©Р·Рё башлый. РЈР» РёРЅРґРµ СЏТЈР° дәүләтнең СЏТЈР° баш каласы булачак. Менә шул уңайдан хан Олуг РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ бөтен Алтын РЈСЂРґР° халкын, чит РґУ™ТЇР»У™С‚ сәүдәгәрләрен РґУ™ чакыра.

Акъегет. Төркиядән дә сәүдәгәрләр булачакмы?

РњУ™С…РјТЇС‚. У?лбәттә. Аларга РґР° үзләренең товарларын сатарга РєРёСЂУ™Рє Р±РёС‚. Мондый Р·СѓСЂ СЏСЂРјРёРЅРєУ™РґУ™, аз гына тәвәккәлләсәң СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРіУ™ байлык чишмә кебек ТЇР·Рµ агып керә. Ярар, йокларга вакыт. У? сез, егетләр, сак булыгыз! РЇСЂРјРёРЅРєУ™ алдыннан төрле хәлләр булуы РјУ©РјРєРёРЅ. Явыз кешеләр малыңны гына түгел, җаныңны РґР° алырлар. Кәрванны саклагыз, кулыгыздан кылыч төшмәсен! Андый-мондый С…У™Р» булса, тфү-тфү, Алла сакласын! Каравыл күтәрегез, РјРёРЅ беренче арбада булырмын.



Мәхмүт чыгып китә.


Тимерҗан. Мәхмүт ага, борчылма, черем дә итмәбез.

Акъегет. Карап килим әле, анда кыр казы ничек икән?

Тимерҗан. Йоклый торгандыр. Бәлзәм яхшы ярдәм итә, тиз терелер.



Акъегет казны барлап килә.


Акъегет. Башын канат астына тыккан да йоклаган. Терелә торгандыр.



Егетләр, утырып, чәй эчәләр.


Акъегет. Тимерҗан, яңа кала ничек дип аталыр икән?

Тимерҗан. Белмим. РЈР» кала Казансу Р?тилгә кушылган Т—РёСЂРґУ™ булачак, РґРё.

Акъегет. Нәрсә, ул яңа дәүләтнең башкаласы булачакмы икән?

Тимерҗан. Алла кушса – булыр да.

Акъегет. Зәвыклы, безнең күз алдында яңа кала салына. Ул кала һәрвакытта шатлыклы, бәхетле, туклыклы булсын иде.

Тимерҗан (РєУ©Р»У™). Туклыклы булсын РёРґРµ РґРёСЃРµТЈРјРµ? У? СЃРёРЅ беләсеңме кайда туклыклы?

Акъегет. Ю-юк.

Тимерҗан. У? РјРёРЅ беләм.

Акъегет. Йә, әйт, кайда?

Тимерҗан. Казан янында. Казанда нәрсәдер пешә, кайный… тамак та тук була.

Акъегет. Нәрсә, әллә Казан дип исем бирерләрме?

Тимерҗан. Алай дисәң дә була. (Көлешәләр.)



Куаклар артыннан кыштырдаган тавышлар ишетелә. Егетләр кылычларын әзер тотып, сикерешеп торалар.

Аждаһа керә, аның тирәсендә елан кызлары бөтереләләр.


Тимерҗан. Тукта, кем килә?

Аждаһа. Бу мин, мин – Алла бәндәсе, мескен карчыкка хәер бирегезче!

Тимерҗан. Төнлә каян килеп чыктың, Алла бәндәсе? Бу якларда, белгәнемчә, христианнар яшәми бугай.

Аждаһа. Мин христиан да, мөселман да түгелмен, мин – Алла бәндәсе.



Тимерҗан белән Акъегет, карчыкка хәер бирергә дип, чәй эчеп утырган җиргә киләләр. Көлчә алып кисәләр, Аждаһа черек агач артына яшеренеп өлгерә. Елан-кызлар, төрле хәрәкәтләр ясап, егетләрнең дикъкатен үзләренә җәлеп иткәндә, Аждаһа чәйнеккә йокы үләне салып өлгерә.


Акъегет. У?Р±Рё, У™Р±Рё, СЃРёРЅ кая, СЃРёТЈР° менә тәмле көлчә, У™Р№РґУ™, безнең белән С‡У™Р№ СЌС‡!

Тимерҗан. У?Р№РґУ™, У™Р№РґУ™, У™Р±Рё, безнең белән С‡У™Р№ СЌС‡!

Аждаһа. Рәхмәт, рәхмәт хәерегезгә.



Ашыгып чыгып китә, елан-кызлар да юкка чыгалар.


Тимерҗан. Ниндидер сәер карчык. Үзе безнеңчә сөйләшә.

Акъегет. Адашкандыр. Караңгыда безнең учак утын күреп килгәндер.



Егетләр учак янына утырып чәй эчәләр. Чәйнеккә салган йокы үләне тәэсир итә башлый.


Тимерҗан. У?ллә ничек, Р№РѕРєС‹ РєРёР»У™ башлады. У?ллә ардырган РёРЅРґРµ.

Акъегет. Минем дә бик йоклыйсым килә башлады.

Тимерҗан. Кара әле, Акъегет, башта син йоклап ал, аннары мин бераз черем итәрмен. Кара аны, кинәт уятсам, куркып кычкырма, бөтен кәрванны уятырсың.

Акъегет. Ярар, ярар, уф, шулкадәр йоклыйсы килә-ә-ә.



Авызын ачып исни, бисмилла әйтеп, арбага барып ята. Тимерҗан йокыга бирешмәскә теләп, төрле хәрәкәтләр ясап, учак янына утыра, борын астыннан ниндидер җыр көйләп утыра да йоклап та китә.

РЎРёС…СЂРё музыка яңгырый, томан тарала, агачлар арасыннан елан-кызлар белән Аждаһа керә. Еланнарга Аждаһа РЅУ™СЂСЃУ™ эшләргә кирәген алдан СѓРє әйтеп куйган. Р?РєРµ елан-кыз Тимерҗанны чишендерәләр, күлмәген, җиләнен, баш киемен салдырып, төреп, каз урынына яшерәләр. Аждаһа кыр казын урлап алып РєРёС‚У™. Калган елан-кызлар Акъегетне, сихерләп, арбадан торгызалар РґР° Т—РёСЂРіУ™ яткыралар. Бераз аны Т—РёСЂРґУ™ тәгәрәтеп уйнагач, СѓР», С‚У™РіУ™СЂУ™Рї, черек агач янына якынлаша, Т»У™Рј аны, сихерләп, һавага РєТЇС‚У™СЂУ™Р»У™СЂ. (Бу – иллюзион трюк.)

Черек агач кәүсәсенә (эченә) махсус күтәрткеч ясала. РЈР» күтәрткеч Р±РёРє яхшылап яшерелгән (маскировать ителә). Агач кайрысыннан, ТЇСЂРјУ™Р»У™Рї ТЇСЃРєУ™РЅ ТЇР»У™РЅРЅУ™СЂРґУ™РЅ аерырлык булмый. Тамашачыларга Акъегет һавада йоклап яткан кебек күренә. Елан-кызлар сихерли башлау белән, Яфан агачы сакчысы – явыз У?Т—У™Р», – кылычын болгый-болгый, атылып керә. РЎУ™С…РЅУ™ алдына килеп шатланып җырлый.


У?Т—У™Р».

Елан тауның башларында
Үсә Яфан агачы.
Шул агачны саклый-саклый
Уза яшьлек заманы.

У?Т—У™Р» Р±РёС‚ СѓР» – үлем РґРёРіУ™РЅ
Куркыныч сүз, башкисәр.
РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РєСѓСЂРєР° РјРёРЅРЅУ™РЅ
Хан-түрәләр, җанварлар.

Курыкмыйбыз, дип мактаналар
Менә шушы малай-шалай.
Хәзер башлары тәгәрәр,
Тау башыннан карбыздай!..



У?Т—У™Р», җырын тәмамлап, йоклап яткан егетләрнең башларын чабарга кылычын күтәрә… шулвакытта кәрванның таң әтәчләре кычкырып, егетләрне үлемнән коткара. У? У?Т—У™Р», СЃРёС…СЂРё көчен югалтып, елан-кызлар белән черек агач кәүсәсенә кереп югала.

Тимерҗан, уянып, сикереп тора. Аптырап, як-ягына карана. Акъегет җирдә йоклап ята.


Тимерҗан. Акъегет, Акъегет, тор, таң ата, әнә кәрван әтәче кычкырды.

Акъегет (көчкә уянып). Күрәм, күрәм таң атканын. (Утырган җирендә гаҗәпләнеп тора.) Тимерҗан, син нигә мине арбадан төртеп төшердең?

Тимерҗан (башын тотып). У-у-у, башкаем, башкаем чатный… Кем төртеп төшерсен… кичтән ничек яттың, шул көе, таң атканчы, арбада гырладың.

Акъегет (торып, У©СЃ-башын кагып). Сәер… кичтән арбага яттым, РёСЂС‚У™РЅ уянсам, Т—РёСЂРґУ™ ятам. РќРёРіУ™ чишендең? Р?СЂС‚У™РЅ салкынча Р±РёС‚.

Тимерҗан (киемен СЌР·Р»У™Рї). РќРёРЅРґРё салкын булсын, эсседән бөтен тәнем СЏРЅР°. РўУ©РЅРµ Р±СѓРµ күземне РґУ™ йоммыйча, У™РЅУ™ шул Р±ТЇСЂУ™РЅУ™РґУ™ утырдым… Нишләптер, баш әйләнеп китте РґУ™ егылдым… уянып китсәм… тфү-тфү, сикереп тордым РґРёРї әйтмәкче идем, РєТЇСЂУ™Рј, чишенгәнмен, күлмәксез басып торам. У?йттем Р±РёС‚, РјРѕРЅРґР° ниндидер СЃРёС…СЂРё сер бар РґРёРї! Юкка гына Р±Сѓ Т—РёСЂРіУ™ Елан тавы РґРёРјУ™РіУ™РЅРЅУ™СЂ. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ РґУ™ төрле ямьсез төшләр керә.

Акъегет. У? РјРёРЅ төшемдә очып йөрдем РґУ™ Т—РёСЂРіУ™ егылып төштем. РЇРЅ-якларым авыртты.

Тимерҗан (көлеп). Ха-ха-ха, очып йөрдем дисең. Кичтән ничек яттың, шул көе таң атканчы гырладың.



Кәрван ягыннан Мәхмүт тавышы ишетелә.


Мәхмүт тавышы. Туганнар, мөэмин-мөселманнар, сәүдәгәрләр, уяныгыз, безне юл көтә!

Акъегет. Тордык инде, тордык.



Тимерҗан киемен эзләп йөри, ниһаять, таба, киенә. Солтанбәк керә.


Солтанбәк. Хәерле иртә, егетләр! Ну, ничек кәрванны сакладыгыз!



Егетләр исәнләшәләр.


Тимерҗан. Хәерле иртә, Солтанбәк ага, Аллага шөкер, кәрванда барысы да исән-сау.

Солтанбәк. Бик яхшы, бик яхшы, алайса, юлга, ярминкәгә!

Акъегет. У?ти, РјРёРЅ хәзер, кыр казын гына алам РґР° беренче арбага утырырмын.

Солтанбәк. Улым, син инде егет булып үсеп җиттең, ә үзеңдә һаман да балалык. Ярар, бар, алып кил казыңны. Бик артта калмагыз!



Акъегет йөгереп чыгып китә.


Тимерҗан, күз-колак бул, әле аннан балалык чыгып бетмәгән. Соңгы арбада барырсыз.

Тимерҗан. Солтанбәк ага, борчылма, без – аның белән ахирәт дуслар, ул минсез беркая аяк та атламый.

Солтанбәк. Ярар, алайса, бик яхшы. Дуслык хисе – зур хәзинә ул. Безне куып җитәрсез.



Солтанбәк чыгып китә. Акъегет кәефсезләнеп йөгереп керә.


Акъегет. Тимерҗан, күрмәдеңме? Каз кая киткән…

Тимерҗан (аптырап). Кичен генә шунда РёРґРµ Р±РёС‚. Бәлкем, СѓР» терелеп очып киткәндер. Ярар, борчылма, юлга чыгарга РєРёСЂУ™Рє, У™РЅУ™ кәрван кузгалды РёРЅРґРµ. У?Р№РґУ™, киттек!

Акъегет. Тимерҗан, тагын бер мәртәбә әнә теге чокырларны, куакларны карап чыгам да сезне куып җитәрмен, бар, кәрванны калдырма.

Тимерҗан. Акъегет, кара аны, юлны белмисең, адаша күрмә. Ул-бу булса кычкыр!

Акъегет. Ха-ха-ха, булган ди. Көпә-көндез нәрсә булсын.



Тимерҗан чыгып китә.


Чынлап та, СѓР» кыр казы терелде РјРёРєУ™РЅ? Терелсә, минем Т—РёР»У™РЅРґУ™ утырмас РёРЅРґРµ. У? РєТЇСЂРіУ™РЅ төшне ничек юрарга? РњРѕРЅРґР° ниндидер сер бар. Күңел РґУ™, ничектер, борчулы. Тагын бер карап чыгыйм әле.



Акъегет куаклыкка таба юнәлә, аның каршына, җир астыннан үсеп чыккандай, Аждаһа килеп чыга, явыз итеп көлә. Егет куркып кала.


Аждаһа. Ха-ха-ха, казны югалттыңмы әллә, егет?

Акъегет. У?Р±Рё, РєРёС‡ белән сез хәер сорап килгән идегез Р±РёС‚. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, менә РјРёРЅ сезне төшемдә күрдем, кыр казын сез генә урладыгыз.

Аждаһа. Хе-хе-хе, ул төш күргән, имеш… Елан тавы итәгендә йокласаң, әллә нинди төшләр дә күрерсең. Бар, бар, юлыңда бул.

Акъегет. Менә хәзер аңладым, бөтен явызлыкны сез эшләгәнсез икән. Кыр казын тапмыйча, беркая да китмим.



Черек агач РєУ™ТЇСЃУ™СЃРµ артыннан, атылып, У?Т—У™Р» чыга. Кулында кылыч.


У?Т—У™Р». РҐР°-С…Р°-С…Р°, беркая РґР° китмәсәң, СѓР» вакытта мәңгегә шушында калырсың.



У?Т—У™Р», кылычын оста селкеп, төрле сугыш алымнары күрсәтеп, Акъегеткә Т»У©Т—ТЇРј РёС‚У™ башлый.

Алар шулай озак кына алышканнан СЃРѕТЈ, У?Т—У™Р» Акъегетнең кылычын сугып төшерә. Егет камчысы белән генә Т»У©Т—ТЇРјРЅУ™РЅ саклана, У?җәлне якын китерми. Ерактан Тимерҗан тавышы ишетелә.


Тимерҗан тавышы. Акъегет, Акъе-ге-ет, син кая?



Кылычын әзер тотып, Тимерҗан йөгереп керә, У?җәлгә Т»У©Т—ТЇРј итеп, аның кылычын сугып төшерә, У?Т—У™Р» абынып егыла. Тимерҗан белән Акъегет У?җәлнең өстенә менеп утыралар, РєСѓР»-аякларыннан тоталар. Тимерҗан У?җәлнең баш очында кылычын күтәрә…


Тимерҗан. Саубуллаш якты дөнья белән, явыз җан!



Черек агач кәүсәсеннән Аждаһа пәйда була.


Аждаһа. Үтермәгез, үтермәгез минем туганымны! Тезләнеп ялварам, үтермәгез аны! Шуның өчен үзегезгә кыр казын бирермен.

Акъегет. У?йттем Р±РёС‚, кыр казын С‚У©РЅР»У™ белән сез урлагансыз РґРёРї. Тимерҗан, С‚У©РЅРіРµ маҗаралар – менә шушы У™Р±Рё эше СѓР».

Тимерҗан (кылычын әзер тотып). Дөрес әйтәсең. Шушы җен-пәриләрне теге дөньяга озатсак, Алла каршында гөнаһ булмас. Бисмилла-а-а…

Аждаһа. Үтермәгез, үтермәгез минем туганымны!

Акъегет. У?РіУ™СЂ кыр казын бирсәгез, РёСЃУ™РЅ калдырабыз.

Аждаһа. Хәзер, хәзер, чибәр егет, казыгызны бирермен.



Аждаһа, куакларга таба карап, куллары белән сихри хәрәкәтләр ясый. Шомлы музыка яңгырый. Елан-кызлар пәйда булалар, тезелешеп, кыр казын бер-беренә бирәләр дә бөтерелә-бөтерелә юкка чыгалар. Алар урынына, бөтерелеп, матур ак күлмәктән, хан кызы кебек купшы киенгән кыз килеп чыга. Ул куркып кала. Егетләр дә исләре китеп, аптырап калалар…


Менә казыгыз, җибәрегез туганымны!



Егетләр У?җәлне Т—РёР±У™СЂУ™Р»У™СЂ. РЈР» Р±РёРє ачулы.


У?Т—У™Р». Белегез аны, минем кәләшне алып китәсез. РњРёРЅ һичкемнән РґУ™ курыкмыйм, РјРёРЅ Елан тавының сакчысы, Яфан агачын саклыйм. Т®С‡ алмый калмам…



У?Т—У™Р» белән Аждаһа йөгереп чыгып РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Егетләр кыз янына РєРёР»У™ башлауга У?Т—У™Р» йөгереп керә.


У?Т—У™Р». РЈР» – минем кәләш… Болай гына калдырмам…



Егетләр, кылычларын әзер тотып, У?җәлгә каршы баралар. У?Т—У™Р» куркып, кычкыра-кычкыра, йөгереп чыгып РєРёС‚У™.


Тимерҗан. Күптән шулай кирәк, тау сакчысы…



Егетләр көлешәләр, бөтен игътибарлары чибәр кызга төбәлә.


Акъегет. Чибәр туташ, чынлап та, сез шушы явыз сакчының кәләшеме?

Тимерҗан. У? кыр казы кая СЃРѕТЈ?

Кыр казы-Казилә. Р У™С…РјУ™С‚ сезгә, батыр егетләр. Сез РјРёРЅРµ тоткынлыктан азат иттегез. Юк, СЋРє, РјРёРЅ СѓР» явыз сакчы У?җәлнең кәләше түгел. РњРёРЅРµ Аждаһа карчык, сихерләп, кыр казына әверелдерде. Көчләп, энесенә РєРёСЏТЇРіУ™ бирмәкче иде… Минем исемем Казилә.

Акъегет. У? минеке – Акъегет.

Тимерҗан. У? минеке – Тимерҗан.

Казилә. Акъегет, Тимерҗан…

Акъегет. Нәрсә-ә, сез кыр казы идегезмени?

Казилә. Акъегет, сөйләсәм, ул бик озын да, катлаулы да кыйсса булыр.

Акъегет. Кыйсса? Кызык, ничек инде кыр казы кешегә әверелсен?

Казилә. Р”У©РЅСЊСЏРґР° аңлап бетермәслек хәлләр РєТЇРї була. Аждаһа карчыкның абыйсы Тузбашы безнең РђРєРєРѕС€ күлен басып алды. Минем РєТЇРї кенә туганнарым шунда һәлак булдылар. РњРёРЅРµ әсирлеккә алдылар, РЅРёС‡У™ РјУ™СЂС‚У™Р±У™ качсам РґР° тотып Т—РёСЂ асты мәгарәсенә, зинданга яптылар. Явыз У?Т—У™Р» РјРёРЅРµ РєТЇСЂРіУ™С‡ өйләнмәкче булды. Аждаһа карчык, качмасын РґРёРї, кыр казына әверелдерде. Бүген С‚У©РЅР»У™ У?Т—У™Р» икегезнең РґУ™ башларыгызны чапмакчы РёРґРµ, ярый әле, кәрванда У™С‚У™С‡ кычкырды.

Тимерҗан. У?РіУ™СЂ сез кыр казы булгач, СѓР» вакытта канатыгызны кем яралады?

Казилә. Яфан агачы сакчысы У?Т—У™Р», У?Т—У™Р» Р±РёС‚ СѓР» – үлем РґРёРіУ™РЅ сүз…

Акъегет. Ни өчен?

Казилә. Мин, кызыксынып, Яфан агачы янына якынлашкан идем.

Акъегет. Шуның өченме?

Казилә. У?Р№Рµ, шуның өчен. Яфан агачын Аждаһа карчыгы үстерә. РЈР» агачның җимешләре бөтен җан ияләрен үтерә.

Тимерҗан (ашыгып). Гафу итегез, сүзегезне бүләм, кәрваннан артка калабыз. Солтанбәк ага борчыла башлар.

Акъегет. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, әти борчыла башлар. Казилә, СЃРёРЅРµ СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ чакырабыз, У™Р№РґУ™ безнең белән…

Казилә. Рәхмәт, рәхмәт, Акъегет. Ярминкәгә барганыгызны беләм. Мин риза. Сезгә әҗәтемне кайтарасым килә, кечкенә бүләгем бар иде.

Тимерҗан. Казилә туташ, СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ Р±ТЇР»У™Рє. У?йдәгез, тизрәк, кәрванны куып Т—РёС‚У™СЃРµ бар Р±РёС‚.

Казилә. Мин күп вакытыгызны алмам. (Җиңеннән ак төстәге каз каурые чыгара.) Менә ул бүләк. Бу гади генә каурый түгел, ул – тылсымлы каурый. Кемнәрегезгә дә булса бәхетсезлек килсә, шушы каурый кызара башлар. Бу каурый бәхет кенә китерсен.

Акъегет (бүләкне алып). Рәхмәт, рәхмәт, Казилә. Кадерләп саклармын.

Тимерҗан. Казилә туташ, СЃРёРЅ ТЇР·РµТЈ Р±ТЇР»У™Рє. У?РЅУ™ Акъегет, СЃРёРЅРµ күреп, акылын югалтты. Ашыгырга РєРёСЂУ™Рє, кәрванны куып Т—РёС‚У™СЃРµ бар Р±РёС‚. РќСѓ-Сѓ, Солтанбәк ага РјРёТЈР° РєРёСЂУ™РєРЅРµ Р±РёСЂУ™ инде…



Барысы да йөгерешеп чыгып китәләр.



РџУ™СЂРґУ™


Р?КЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



Пәрдә ябыла, шул кыска вакытта күренеш һәм декорация алышына. Арткы күренештә яңартылып төзелә башлаган Казансу кирмәне. Мәчет манаралары күтәрелеп килә. Кирмәнне чолгап алган Казансу, Болак елгаларында сәүдәгәрләрнең җилкәнле көймәләре күренә.

Шулай итеп, Казансу елгасы тамагында яңа шәһәр һәм яңа дәүләт аякка басып килә, ул – Казан ханлыгы.

РЇСЂРјРёРЅРєУ™ буласы Т—РёСЂ, СѓР» – хан гаскәрләренең сугыш уеннары У©Р№СЂУ™РЅУ™ торган Р?дел СЏСЂС‹ Р±СѓРµ. РЎСѓР» якта ташлар арасыннан фонтан бәреп утыра, бизәкле СЏСЂРјРёРЅРєУ™ капкасы янында Р·СѓСЂ гына РєРёСЃРјУ™Рє. РџУ™СЂРґУ™ алдына Аждаһа чыга.


Аждаһа. Хурлык, хурлык, РјРёРЅРµ РјУ™СЃС…У™СЂУ™ иттеләр. Ниндидер малай-шалайлар У?Т—У™Р» кадәр У?җәлне, җиңеп, көлкегә калдырып, кәләшен тартып алдылар. У?җәле РґУ™ җебегән, РЅРёРЅРґРё чибәр кәләшен югалтты. РќСѓ, өлкән ага Тузбашы мондый хурлыкка С‚ТЇР·РјУ™СЃ, У?җәлне кайнар табада биетер… Тукта әле, РјРёРЅ СѓР» Яфан агачын СЋРєРєР° гына үстерәммени? Менә СѓР» Яфан агачы ТЇС‡ алырга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™СЂ. У?Р№Рµ, ТЇС‡ алырга! Т®С‡!



Аждаһа чыгып китә, утлар яктыра, тантаналы музыка – фанфаралар яңгырый. Супер пәрдә алдына ханның Сөрәнчесе чыга. Аның кулында ханның боерыгы язылган, торба итеп төрелгән киндер төргәк.


Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Хан боерыгына колак салыгыз!

У?ссәламегаләйкем, хөрмәтле кунаклар, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ! Бүген, хәзер, тантаналы итеп СЏСЂРјРёРЅРєУ™ ачылачак.

Олуг Мөхәммәд, Бөек хан, барчагызга да үзенең сәламнәрен юллады, уңышлы сәүдә, алыш-биреш теләде.

Бөек хан боерык бирә: Болгар ханлыгында бер сәүдәгәрдән дә керем салымы алмаска, һәр сәүдәгәр ирекле, аны ханның ярлыгы яклый. Кем дә кем берәр сәүдәгәрне рәнҗетсә, аның бүреген салдырырга башы белән.

Һәр сәүдәгәргә ярминкә капкасы ачык.

Барчагызга да Аллаһының рәхмәте яусын. Көндезге намаздан соң Бөек хан ярминкәгә киләчәк. Бөек ханны көтегез!



Сөрәнче төргәген корал кебек тотып, тәкәббер кыяфәтен саклап чыгып китә. Супер пәрдә ачыла. Кошлар сайрый, кәрван башы Мәхмүт чишмә янына килеп су эчә.

Салмак Р±РёСЋ РєУ©Рµ яңгырый. Р?ңнәренә кувшиннар күтәреп, милли киемнәрдә РґТЇСЂС‚ кыз чыга. Алар төрле матур хәрәкәтләр ясап Р±РёРёР»У™СЂ. РњУ™С…РјТЇС‚ кызларга сокланып, карап утыра… Кызлар биюләрен тәмамлап, чишмәдән кувшиннарына СЃСѓ алып, кыр казларыдай тезелешеп чыгып РєРёС‚У™Р»У™СЂ.

РњУ™С…РјТЇС‚ С‚У™, СЃСѓ эчеп, битен чылатып, ТЇР· эше белән РєРёС‚У™. Р СѓСЃ халык Р±РёСЋ РєУ©Рµ яңгырый. Кулына кувшин тотып, СЃСѓ алырга РґРёРї, Р?гнат РєРёР»У™. РђРЅС‹ТЈ кәефе күтәренке, СѓР», РєТЇР±У™Р»У™РєР»У™СЂ РєСѓР°-РєСѓР°, Р±РёСЋ хәрәкәтләре ясый… Ерактан Афанасий тавышы ишетелә.


Афанасий тавышы. Р?РіРЅР°-Р°-ат, Р?РіРЅР°-Р°-ат! Кая китеп югалдың?

Р?гнат. РњРёРЅ хәзер, хәзер, Афанасий РґУ™РґУ™Р№, менә СЃСѓ алам да…



Чишмәдән кувшины белән СЃСѓ алып, ашыгып чыгып РєРёС‚У™. Р?дел буеннан Акъегет белән Казилә йөгерешеп керәләр, алар бер-берен куышып уйныйлар. Музыка яңгырый, кара-каршы җырлыйлар.


Сибелә таңның кояш нурлары
Кәрван чатырлары өстенә.
Болыннарда чәчәк, күңелемдә
Син генә тик, син генә.
Кәрван юллары үрләр менә,
Р?СЂРєУ™Р»У™СЂ, СЃУ©СЏСЂ ярым СЃРёРЅ генә.
Көтмәгәндә сине таптым,
Ничек татлы йөрәк тибеше.
Кәрван юллары үрләр менә,
Р?СЂРєУ™Р»У™СЂ, СЃУ©СЏСЂ кешем СЃРёРЅ генә.
Кәрван юллары үрләр менә,
Р?СЂРєУ™Р»У™СЂ, СЃУ©СЏСЂ ярым СЃРёРЅ генә.

Акъегет. Казилә, беләсеңме, безнең кәрван сәүдә кәрваны гына түгел, ул – бәхет кәрваны да. Мин бәхетле, шушы кәрванда килеп сине таптым.

Казилә. Акъегет, РјРёРЅ РґУ™ Р±РёРє-Р±РёРє бәхетле, СЃРёРЅРµ очраттым, мәхәббәтемне таптым. Явыз убыр Аждаһа белән У?җәлдән коткардың.

Акъегет. Казилә, миңа кияүгә чык! (Кызны күтәреп кулына ала, шаярып бөтерелә.)

Казилә (оялып). Мин риза-а-а, Акъегет.



Җырлыйлар.


Кәрваныбыз ерак юллар узды,
Р?дел кичеп, бөек таулар ТЇСЂРґРµ.
Бәхет, үзе эзләп, безне тапты,
Син сөекле чибәр бер затны.
Кәрван юллары үрләр менә,
Р?СЂРєУ™Р»У™СЂ, СЃУ©СЏСЂ ярым СЃРёРЅ генә.

Олы юлдан узган кәрваннарның
Һаваларга оча тузаны,
Мәхәббәтең уртак булса гына,
Сизелми гомерләрнең узганы.
Кәрван юллары борма-борма,
Р?СЂРєУ™Р»У™СЂ, СЃУ©СЏСЂ ярым СЃРёРЅ генә.



Җыр тукталуга кара киемнәргә киенгән яшь хатын-кыз килеп чыга, ул – Аждаһа. Аның кулында зөбәрҗәт ташлардан тезелгән муенса-гәрәбә.


Аждаһа. У?Р№ егет, шушындый чибәр кәләшеңә алып Т—РёР±У™СЂ әле шушы Р·У©Р±У™СЂТ—У™С‚ муенсаны! Бөтен СЏСЂРјРёРЅРєУ™РЅРµ бетереп СЌР·Р»У™СЃУ™ТЈ РґУ™ мондый затлы муенсаны таба алмассың. Болгар осталары эше, У™ Р·У©Р±У™СЂТ—У™С‚ ташлары Урал тауларыннан җыелган.



Егет муенсаны кызыксынып карый. Аждаһа егетнең кулыннан муенсаны алып, Казиләнең муенына куеп күрсәтә.


Кара-кара, егет, ничек үзенә килешә, кәләшең нур кебек балкып китте. Биш алтын тәңкәгә ал, егет, китәргә ашыгам.

Акъегет. Казилә, сиңа ошыймы муенса?

Казилә (уңайсызланып). Белмим, белмим, кирәкмидер…

Аждаһа. Ничек инде кирәкмәсен? Бик кирәк, бу – яшь киленнәр генә бизәнә торган муенса. Мә, ал, ал, егет, биш тәңкә күп акча түгел.



Акъегет икеләнеп тормый, кесәсеннән алтын тәңкәләр белән янчык чыгара.


Акъегет. Р?семем Акъегет булмасын, СѓРЅ алтын С‚У™ТЈРєУ™РіУ™ алам, РјУ™!



Аждаһа янчыкны алу белән чыгып китә.


Казилә. Акъегет, нигә дип алдың инде? Бу хатын миңа һич тә ошамады, күзләре ниндидер куркыныч, еланныкы кебек.

Акъегет. Мин аны искә дә алмадым. Юкка борчылма, әйдә, безне югалтканнардыр.



Ашыгып чыгып РєРёС‚У™Р»У™СЂ. Р?кенче яктан Аждаһа кача-РїРѕСЃР° керә, кулын уып шатлана, ямьсез итеп РєУ©Р»У™-РєУ©Р»У™ чыгып РєРёС‚У™.

Музыка лейтмотив күренешне күренешкә бәйләп бара. Солтанбәк белән Тимерҗан яшьләрне эзләп керәләр.


Солтанбәк. Кая китеп югалдылар икән, әле генә биредә иделәр бугай.

Тимерҗан. Солтанбәк ага, борчылма, алар ярминкә карап йөриләрдер.



Сәүдәгәр Афанасийны ерактан күреп ала.


Солтанбәк ага, карале, кем килә, сәүдәгәр Афанасий Знатный.



Афанасий белән Р?гнат керәләр, шатланып РёСЃУ™РЅР»У™С€У™Р»У™СЂ.


Афанасий. Р?СЃУ™РЅРјРµ, РёСЃУ™РЅРјРµ, Солтанбәк У™С„У™РЅРґРµ, менә очраштык та.

Солтанбәк. У?ссәламегаләйкем, СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂ Афанасий Знатный. У?Р№Рµ, СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ халык РєТЇРї килде. У?РЅУ™ тагын бер таныш, РўУ©СЂРєРёСЏРґУ™РЅ Мөбарәк Р±Рё РєРёР»У™.



Колачын җәеп, шат күңелле, җор сүзле Мөбарәк би керә.


Мөбарәк. РђР№-вай-вай, Аллам, кемнәрне РєТЇСЂУ™Рј РјРёРЅ. Сарайчык шәһәренең атаклы СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂРµ Солтанбәк әфәндене, кара РёРЅРґРµ, кара, Пскауның СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂРµ, дустым Афанасий Фёдоровичны. Алла белә, кемнәрне күрәсем килсә, шулар каршыма РєРёР»У™Р»У™СЂ. Йөрәгем СЃРёР·У™, шушындый Р·СѓСЂ СЏСЂРјРёРЅРєУ™РґУ™ СЃУ™ТЇРґУ™ яхшы булачак. У?ссәламегаләйкем, хөрмәтле аксакаллар! (Кочаклашып күрешәләр, РёТЈ кагышалар.) Афанасий Фёдорович, СЃРёРЅ һаман РґР° яшь егетләр кебек, У™ Солтанбәк әфәндегә кара РёРЅРґРµ, яшь РєРёСЏТЇ егете РґРёСЏСЂСЃРµТЈ, бәхете, шатлыгы тышка ашып тора. РњРёРЅ Р±РёРє шат, Р±РёРє шат сезләрне РєТЇСЂТЇРіУ™.

Афанасий. Р?СЃУ™РЅРјРµ, РёСЃУ™РЅРјРµ, Мөбарәк Р±Рё! РљТЇРїРјРµ сулар акты, РєТЇРїРјРµ гомер СѓР·РґС‹. РќСѓ, Мөбарәк Р±Рё, СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ РЅРёРЅРґРё товарлар алып килдең, РЅРёР»У™СЂ белән шатландырасың?

Мөбарәк. Җаның ни тели шул бар, хөрмәтле Афанасий Фёдорович. Төркия – бай ил. Кипкән җиләк-җимеш дисеңме, төрле ефәк тукымалар. Хатыннарыгызга хуш исле майлар, алтын-көмештән яшь кызларга бизәүләр, нәфис чүәкләр, читекләр. Атлас, парча, төрлесеннән. Минем лапастан җаның теләгәнне сайлап ал.

Афанасий. Киләм, киләм лапасыңа, Мөбарәк би, кирәген сайлап алам, Алла боерса. Солтанбәк әфәнде, килешкәнчә, синнән йөз пар болгар итекләре алам, сезнең Болгар күн итекләрен киеп туздырып булмый. Пскау халкы кулдан тартып алып бетерәчәк.

Солтанбәк. Синең кебек сәүдәгәргә бернәрсә дә кызганыч түгел.

Мөбарәк. Солтанбәк әфәнде, ә миңа, үземә, бер пар болгар итеген калдыр. Аякның үлчәвен үзең күрәсең. (Аягын күрсәтеп боргалый, барысы да көлешәләр.)

Солтанбәк. Кунакның теләге, минем өчен хан боерыгы кебек, Мөбарәк би.

Афанасий. Менә килештек С‚У™. У? хәзер РјРёРЅ сезне үземнең чатырга әче бал авыз РёС‚У™СЂРіУ™ чакырам. Халык дөрес У™Р№С‚У™, бер РјУ™СЂС‚У™Р±У™ яхшы итеп сугышуга караганда, Р№У©Р· РјУ™СЂС‚У™Р±У™, начар булса РґР°, СЃУ™ТЇРґУ™ РёС‚ТЇ яхшырак, РґРё.

Солтанбәк. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, Афанасий Фёдорович, сугышуга караганда, СЃУ™ТЇРґУ™ РёС‚ТЇ яхшырак.

Афанасий. Ну, дуслар, әйдәгез, минем чатырга, әче балдан авыз итәрсез!

Солтанбәк. Э-эй, Афанасий Фёдорович, безгә әче бал эчәргә ярамый, Коръән-Шәрифләре рөхсәт итми. Мөхәммәд пәйгамбәр, урыны оҗмахта булсын, бер дә рөхсәт итми, зур гөнаһ, ди.

Афанасий. Ул браганы эчү аз гына гөнаһлы, ә балны эчәргә Ходай үзе кушкан.

Солтанбәк. Хөрмәтле кунаклар, әйдәгез, минем чатырга, тәмләп, яшь сарык итеннән бишбармак ашарбыз, баллап чәй эчәрбез…

Афанасий. Р§У™Р№Р»У™Рї алу РґР° яхшы булыр. У?ле СЏСЂРјРёРЅРєУ™ бер айлап барачак Р±РёС‚, безгә РґУ™ җитешербез.

Мөбарәк. Менә, менә бик дөрес әйтәсең, Афанасий Фёдорович, җитешербез, Алла боерса.

Солтанбәк. Менә килештек тә, әйдәгез, киттек безгә!



Лейтмотив музыка яңгырый, кунаклар китәләр. Казилә белән Акъегет керәләр. Алар бер-берен куып уйныйлар.


Акъегет. Казилә, киеп кара инде муенсаңны!



Казилә ризалаша, егет муенсаны кидерә.


Менә нинди матур ул. Беләсеңме, э-э-э, нәрсәдер җитми. Хәзер, хәзер алып киләм… (Йөгереп чыгып китә.)

Казилә. РќУ™СЂСЃУ™-У™, РЅУ™СЂСЃУ™-У™ җитми? (Кәефе начарлана.) У?ллә ничек башым У™Р№Р»У™РЅУ™ башлады… СѓС„-СѓС„-СѓС„. (Хәлсезләнеп, чишмә янына килеп егыла.)



Акъегет кулына кыр чәчәкләре тотып керә. Як-ягына карана. Казиләне эзләп таба.


Акъегет. Казилә, Казилә, нәрсә булды? Үлә күрмә, китмә, китмә, ач күзеңне!



Йөгереп, Тимерҗан керә, аның кулында кызара башлаган каз каурые. Акъегеткә тоттыра.


Тылсымлы каурый, Казиләгә ярдәм ит! Аңа бик авыр, үлә күрмәсен, коткар!



Тимерҗан Казиләнең муенсасын, салдырып, яулыкка төреп кесәсенә сала. Казилә аңына килә. Хәлсез калуына гаҗәпләнә. Муенсасы юклыгын сизә.


Казилә. Кая, кая теге зөбәрҗәт муенса?

Тимерҗан. Казилә, борчылма, борчылма, менә куен кесәмдә.



Куен кесәсеннән яңа гына муенса төреп тыккан яулыкны ала, җиргә җәеп сала… яулык эчендә муенса урынында елан була. (Кечкенә иллюзия, шаяру, алыштырып кую.) Барысы да гаҗәпләнәләр.


Акъегет. Тимерҗан, бир әле, бир шул еланны, үз кулларым белән башын кисеп ташлыйм.

Тимерҗан. Ярар, ярар, Акъегет, борчылма, РЅУ™СЂСЃУ™ эшләтергә үзем С…У™Р» итәрмен. У? сез барыгыз, СЏСЂРјРёРЅРєУ™ карагыз!



Тимерҗан кулындагы хәрәкәтләнеп торган еланны мәйданда торган мичкә өстенә ташлый да кылычы белән чабарга дип кизәнә…

РљРёРЅУ™С‚ мичкә эченнән шартлау тавышы яңгырый, Т»У™Рј мичкәдән, кылычын әзер тотып, У?Т—У™Р» чыга.


У?Т—У™Р». Якты РґУ©РЅСЊСЏ белән саубуллашыгыз, хәзер РјРёРЅ сезне тураклап ташлыйм.



Тимерҗан белән сугыша башлый, көтмәгәндә арттан кәрван башы РњУ™С…РјТЇС‚ килеп чыга РґР° камчысы белән У?җәлнең гәүдәсеннән буып алып өстерәп чыгып РєРёС‚У™. Тимерҗан Р°ТЈР° булыша, РєРёСЂРµ керә.


Тимерҗан. Аллага шөкер, әз генәдән өстемә гөнаһ алмадым. Аның кем икәнен бер шайтан гына белә торгандыр.

Акъегет. Шайтан, шайтан ул, Тимерҗан. Шулай кеше кыяфәтенә генә кереп йөри.

Казилә. Акъегет, Тимерҗан, мин сезне кисәттем, сак булыгыз дидем, алар бик мәкерлеләр.

Акъегет. Явызлык гафу ителмәскә тиеш. Без Тимерҗан белән СѓР» Яфан агачын кисеп учакта яндырабыз. У? Р±Сѓ тылсымлы каурыйны һәрвакытта РєТЇРєСЂУ™Рє кесәмдә генә саклармын. (Кесәсенә тыгып РєСѓСЏ.)

Тимерҗан. У?РіУ™СЂ шул Яфан агачын, кисеп, учакта яндырмасам, исемем Тимерҗан булмасын.

Акъегет. Тимерҗан, мин синең белән барам.

Тимерҗан. Акъегет, синең болай да мәшәкатең күп, кәләшеңне сакла, урлап китмәсеннәр.

Акъегет. Тимерҗан, минем чаптарымны ал, балта алырга онытма!

Тимерҗан (көлеп). Тамыры белән йолкып алам РјРёРЅ СѓР» агулы Яфан агачын. У? чаптарың өчен СЂУ™С…РјУ™С‚!



Йөгереп чыгып китә. Ерактан, көлешә-көлешә, Солтанбәк, Мөбарәк, Афанасий, Мәхмүт керәләр. Яшьләр сәхнә алдынарак чыгып, качып торалар.


Мөбарәк. Рәхмәт, рәхмәт, Солтанбәк әфәнде, бик тәмле булды бишбармак.

Афанасий. Кымыз белән шашлык та күңелгә Р±РёРє С…СѓС€ килде. У?ле минем, РѕСЏС‚ булса РґР° әйтим, мондый С…СѓС€ исле С‡У™Р№ эчкәнем СЋРє РёРґРµ. Солтанбәк У™С„У™РЅРґРµ, СЂУ™С…РјУ™С‚, СЂУ™С…РјУ™С‚ хөрмәтеңә. РљРёТЈ күңелле кеше РёРєУ™РЅСЃРµТЈ.



Солтанбәк яшьләрне күреп ала.


Солтанбәк. Кунакларга һәрвакытта күңелебез киң, урыннары түрдә. Рәхмәт яхшы сүзегезгә. Менә улым белән кәләшебез дә табылды. Килегез әле, килегез бирегә.



Яшьләр оялып кына, читләтеп килеп, баш иеп исәнләшәләр.


Акъегет, Казилә} (бергә) У?ссәламегаләйкем, хөрмәтле кунаклар!



Барысы да исәнләшәләр.


Мөбарәк. Вәгәләйкемәссәлам. Тукта әле, тукта, Солтанбәк әфәнде, бу улың бит менә болай гына, сабый гына иде. (Кечерәйтеп күрсәтә.) Кара инде, егет булып үсеп җиткән. Улым, исемең ничек әле?

Акъегет. Акъегет булам, ә кәләшем Казилә исемле.

Мөбарәк. Акъегет, Казилә – бик күркәм, бик күркәм, шулай бит, Афанасий Фёдорович?

Афанасий. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, Мөбарәк Р±Рё. Минем РґУ™ үсеп җиткән улым бар Р±РёС‚, У©Р№РґУ™ С…СѓТ—Р° булып калды.

Солтанбәк. Шулай вакыт тиз үтә, гомер дә узып бара. Менә улым да үсеп җитте, Алла боерса туй ясарбыз.



Залда яки балконда Сөрәнче пәйда була. Фанфара тавышы яңгырый.


Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Ярминкәгә Олуг Мөхәммәд хан килде. Каршылагыз!



Бер хан сакчысы келәм тәгәрәтеп җәя, икенчесе эре кыяфәттә ханның тәхет кебек матур урындыгын чыгарып куя.

Шәрык музыкасы яңгырый, дүрт шәрык кызы бию башкаралар, кунаклар тамаша кылалар. Бию тәмамлануга, фанфара тавышы яңгырый, ике хәрби, сөңгеләр тотып, тәхет янына басалар. Бик матур, бай киемдә Олуг Мөхәммәд хан керә, аның артында бер ир җилпәзә селкеп тора. Ярминкәдәге халык хөрмәт күрсәтеп бил бөгәләр. Хан тирә-якны дикъкать белән карап чыга.


Хан (баш иеп). У?ссәламегаләйкем, туганнар, чит РёР» кунаклары! Барчагызга РґР° СЂУ™С…РјУ™С‚, минем чакыруны читкә какмыйча, СЏСЂРјРёРЅРєУ™РіУ™ килгәнсез. Шушы РёР·РіРµ Т—РёСЂРґУ™ беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ зурлап СЏСЂРјРёРЅРєУ™ уздырыла, шулай СѓРє беренче РјУ™СЂС‚У™Р±У™ чит РёР» СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРµ РґУ™ бездә кунакта.

Безнең халык үзенең гасырлар Р±СѓРµ С‡У™С‡У™Рє атып торган Бөек Болгар шәһәрен югалтты. РђРЅС‹ таладылар, ташын ташка калдырмадылар… У? халык РёСЃУ™РЅ, СЏС€У™СЏС‡У™Рє. Халык РёСЃУ™РЅ булса, СЏТЈР° калалар РґР° үсеп чыгарлар.

Карагыз, әнә-ә тегендә, Казансу белән Болак кушылган калкулыкка. Хәзер анда яңадан кирмән күтәрелә, яңартып кала салына. Күрәсезме, кирмәннең диварларын, мәчетләрнең манараларын? Биредә безнең дәүләтнең баш каласы була. Ул кала Казан дип аталачак.



Халык шатланышып кул чаба.


Йа Ходай, фатихаңны бир, болгар халкы үзенең дәүләтен яңарта, ул Казан ханлыгы дип аталачак. Амин!!!



Халык хан артыннан кабатлый, «Амин» дигән теләк дога булып яңгырый. Акъегет белән Тимерҗан, баш кагып, сүзләре рас килүгә шатланалар. Халык арасыннан Мөбарәк би ханга мөрәҗәгать итә.


Мөбарәк. Зирәк һәм дә Бөек хан, Олуг Мөхәммәд галиҗәнаплары, сорарга рөхсәт итсәңче?!

Хан. Рөхсәт, сора, сәүдәгәр.

Мөбарәк. Без, чит ил сәүдәгәрләре, шушындый зур ярминкәгә чакыруың өчен, Бөек хан, рәхмәтләребезне белдерәбез! Күргәннәрдән без таңга калдык. Яңа дәүләт, яңа кала салына. Булачак яңа Казан шәһәре Каһирәдән, Багдадтан бер дә ким булмас, Алла боерса.

Барысы бер аваздан. Р?ншалла, Р?ншалла!

Мөбарәк. Зирәк хан Олуг Мөхәммәд галиҗәнаплары, минем бик зур үтенечем бар иде. Алла хакы өчен кире какма!

Хан. Йә-ә, йә-ә, сәүдәгәр, кулымнан килгәненнән йөз чикмәм.

Мөбарәк. Рәхмәт, Бөек хан. Менә биредә нинди зур бәйрәм, төрле илләрдән кунаклар җыелган. Гөрләп, ярминкә бара, ә шулай да нәрсәдер җитми кебек… Җитмәгәне шул, Бөек хан, ярминкәдә туй булырга тиеш! Кияү егете белән кәләш биредә… фатихаңны бир, Бөек хан!

Хан. Кая соң алар, кияү белән кәләш?



Мөбарәк яшьләрне чакырып чыгара.


Мөбарәк. Менә алар, Бөек хан.

Хан (дикъкать белән яшьләрне карап чыга). Егет, син кем буласың, кайсы ырудан?

Акъегет (каушап). Бөек хан Олуг Мөхәммәд галиҗәнаплары, мин сәүдәгәр Солтанбәк углы булам, Сарайчык шәһәреннән, кыпчак җирләреннән.

Хан. У?тиең кая?



Солтанбәк халык арасыннан бераз алга чыга.


Солтанбәк. РњРёРЅ биредә, Бөек хан. У?ссәламегаләйкем!

Хан. Вәгаләйкемәссәлам, Солтанбәк әфәнде. Улыңның исеме ничек?

Солтанбәк (каушап). Э-э-э, Акъегет, Акъегет, Бөек хан.

Хан. Кәләшенең аты ничек?

Солтанбәк. Казилә, Казилә, Бөек хан.

Хан (елмаеп). Менә бит, яңа кешеләр, яңа исемнәр. Мөбарәк би, Солтанбәк әфәнде, мин фатихамны бирәм, тик бер шарт белән.

Мөбарәк, Солтанбәк} (бергә, куркып, Нинди шарт, Бөек шикләнеп). хан?

Хан. Минем шарт шул булыр… (пауза ясап) яшьләр туйны шушында, яңа Казан каласында узгарырга тиешләр. Һәм яшәп калырлар…

Солтанбәк (тәмам аптырап). Бөек хан, ни-и… алар кайда яшәрләр, ата-анасыз аларга авыр булыр бит.

Хан. Солтанбәк әфәнде, әгәр ризалыгыңны бирсәң, мин яшьләргә икенче аталары булырмын. Хәзергә минем җәйге сарайда яшәп торырлар, беренче гаилә буларак, аларга җир-су бирербез, бергәләп йорт та салырбыз.



Яшьләр рәхмәт әйтеп тезләнәләр, сәүдәгәрләр бил бөгеп торалар.


Хан. Йә-ә-ә, торыгыз! Халык алдында мин тезләнеп рәхмәт әйтергә тиешмен.



Барысы да аягүрә басалар.


Акъегет, Казилә, килегез әле яныма. (Алар, хан янына килеп, ике ягына басалар.) Сез яңа Казан каласында беренче яшь гаилә буласыз, туйны да ярминкәдә ясарбыз. Солтанбәк әфәнде, ничек, ризамы?

Солтанбәк. Риза, Бөек хан, улыма бернәрсә дә кызганыч түгел. Бөтен җыйган мөлкәтем аларга.

Мөбарәк. У? РјРёРЅ туйга Р±РёС€ баш чаптарымны Т»У™Рј РґУ™ Р±РёС€ баш РґУ©СЏРјРЅРµ салам. Бәхетле булыгыз, балалар!

Афанасий. Туй – күңелле вакыйга. Миннән дә бүләк югалмас, сәүдәгәр Афанасий сүзе бер булыр. Яшьләр, сайлап алыгыз, дүрт корабның берсе сезнеке.

Солтанбәк, Яшьләр} (бергә) Рәхмәт, рәхмәт, хөрмәтле сәүдәгәрләр.

Хан. Бүгенгедән сезгә шушы яңа калада яшәргә, аны төзергә, бөтен дөньяга данлыклы итәргә насыйп булсын! Фатихамны бирәм, балалар, бәхетле булыгыз!



Фанфара яңгырый. Сәхнә алдына Сөрәнче чыга.


Сөрәнче. Тыңлагыз, тыңлагыз! Хөрмәтле кунаклар, сәүдәгәрләр, кабиләдәшләр! Бөек Олуг Мөхәммәд хан галиҗәнаплары барыгызны да Казанның беренче яшь гаиләсе Акъегет белән Казилә туена чакыра!



Музыка көчәя, дәртле бию көенә күчә, җария кызлар бию хәрәкәтләре ясап баш ияләр, шулай итеп, тамашада катнашкан һәр герой баш ия, музыка алышынып тора. Арткы пәрдәдә (задникта) хәзерге Казан күренешләре күрсәтелә.



РџУ™СЂРґУ™



В В В В 2005




РЁУ?ТєР Р? БОЛГАР КАЛФАГЫ



Тарихи драма


Катнашалар:



Алмыш әлтабар – Болгар ханы.

Акбикә – әлтабар хатыны.

Сылукай – әлтабар кызы.

Кам Аштабар – дин әһеле (шаман).

Күрән бәк – диван башы.

Тукбай морза – сәүдәгәр, Болгар илчесе, Батилның әтисе.

Айбаба – күрәзәче (изге ата).

Сусән әр-Рәссиг – хәлифәт илчесе.

У?С…РјУ™С‚ РёР±РЅРµ Фазлан – илче сәркатибе.

Батил – гаскәр башлыгының юлчабары.

Габдрахман, Габдулла} – гарәп иле кунаклары (мосафирлар).

Утташ – хан сараеның эчке сакчысы.

Күзәмеш – яшь дәрвиш, камга ярдәм итеп йөри.

Мәликә – әлтабар (ханның) сөяркәсе.

У?РґРёУ™, Т–У™РјРёР»У™} – сарай РєУ™РЅРёР·У™РєР»У™СЂРµ.

Сөрәнче. – массовка.

Чуралар



БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



Вакыйга борынгы Бөек Болгар ханлыгы ислам динен рәсми кабул итү чорында бара.

Пәрдә ачылганда, кошлар сайрый, җәйнең матур вакытлары, чикерткәләр тавышы ишетелә. Табигать үз кануннары белән яши. Далада, яшел үләннәргә күмелеп, хәлсез ике кеше ята. Алар ерак гарәп илләреннән килгәннәр.

Кәрваннары төрле авырулардан үлеп, үзләре күп кенә Каф тавы халыкларыннан зыян, җәберсенү күргәннәр.

Бу ике кеше – Бөек Болгар шәһәренә сәфәр тотучылар. Хәлләре бетеп, чалкан ятып, аңнарын җуйганнар. Ерактан җайдак чабып килгән тавыш ишетелә. Менә ул килеп тә җитә, атын туктата, атның хуҗасы – хан кызы Сылукай, – аттан төшеп, камчысын җыеп тотып, хәлсез яткан кешеләргә якынлаша.


Сылукай. У?Р№ сез, мосафирлар, кем буласыз? Кайсы кабиләдән? (Җавап бирүче булмый, ТЇР·-үзенә СЃУ©Р№Р»У™РЅУ™.) У?ллә үлгән кешеләр РёРЅРґРµ, ТЇР·Р»У™СЂРµ чалкан ятканнар. (Алар янына якынрак килеп, дикъкатьләбрәк карый.) Р?СЃУ™РЅРЅУ™СЂ, ахры, сулыш алалар кебек… (Биштәреннән алып, мосафирларның авызларына, битләренә СЃСѓ тамыза…) Болар – чит кабилә кешеләре, ахры, киемнәре РґУ™ СЏС‚, ТЇР·Р»У™СЂРµ РґУ™ кара тәнлеләр. У?Р№ сез, мосафирлар, мосафирлар, хәзер, хәзер сезне алырга атлы арба җибәртермен.



Шешәсен биштәренә салып, ашыгып чыгып китә. Ат тояклары тавышы гына ишетелеп кала. Бераздан гарәпләр аңнарына киләләр. Бер-беренә каранып, исәнлекләрен раслап, бит-башларын сыпыралар. Олырак яшьтәгесе Габдрахман исемле, яше – Габдулла.


Габдулла. Остаз, остаз, безгә нәрсә булды?

Габдрахман. Менә бүген бишенче көн, авызымызга ризык кергәне юк. Ачлыкка хәлебез беткән.

Габдулла. Остаз, мин сагым күрдем[1 - Сагым күрдем – төш күрдем.]. Мәләк әр-раз, Болгар илендәге җир фәрештәсен. Авызыма, битемә зәмзәм чишмәсе суын тамызды.

Габдрахман. Мин дә Габдулла шәкерт сагым күрдем. Хур әл-җәннәт – оҗмах хуры кызы минем дә авызыма, битемә изге зәмзәм чишмәсеннән алган суны тамызды.

Габдулла. Бу ерак, салкын котып ягындагы илгә зәмзәм суы каян килсен?

Габдрахман. Алланың рәхмәтләре иксез-чиксез. Бәлкем, без, шулкадәр авырлыклар кичеп, Аллаһының сынауларын шулай узабыздыр.



Утлар караңгылана, мосафирлар зәңгәр томан эчендә калалар. Кошлар сайрый, чикерткәләр тавышы гына тынычлыкны боза.

Еракта җан-фәрманга ат чабып килгәне ишетелә. Ул – гаскәр башының йомышчысы Батил дигән егет. Ул, хан кызы Сылукайны эзләп, далага чыккан.


Батил тавышы. Сылукай, Сылукай, Т–У™РјРёР»У™-У™, У?РґРёУ™-У™, еракка китмәгез, СЏС‚ кешеләрдән сак булыгыз! РўСЂ-СЂ-СЂ, тр-р… Тукта әле, Сылукай, У™Р№С‚У™СЃРµ сүзем бар.



Ат тояклары тавышы якыная, йөгереп, көлә-көлә, Сылукай, аның артыннан Батил керә.


Батил. Сылукай, далада еракка китәргә ярамый. Быел бүреләр бик күп. Куян елында күп бәла-казалар була ди Тәңребирде бабай. Ул-бу хәл булса, әтиең Алмыш хан галиҗәнапларына ни җавап тотармын?

Сылукай (көлә-көлә). Батил, син минем өчен курыкма, юл чапканда, үзеңне сакла, каргалар күтәреп китмәсеннәр.

Батил. Сылукай, син гел миннән көләсең. Сине бәла-казалардан сакларга миңа боерык булды. Аннан соң үзең дә яхшы беләсең, ничек сине яратканымны…

Сылукай. Сакла, сакла, әллә РјРёРЅ каршымы. Батил, СЃРёРЅ РјРёРЅРµ саклаганчы, У™РЅУ™ тегендә, Кара Р?тил буенда, РёРєРµ мосафир хәлсез яталар, У™РіУ™СЂ Р±ТЇР· бала[2 - Р‘ТЇР· бала – РёСЂ бала.] булсаң, аларга СЏСЂРґУ™Рј РёС‚, С€У™Т»СЂРё Болгарга алып кайт үзләрен.

Батил. Нинди мосафирлар?

Сылукай. Белмим, алар Р±РёРє хәлсезләр РёРґРµ. Ярый, сакчы-юлчабар, РјРёРЅРµ кызлар РєУ©С‚У™. (Кызларга кычкыра.) Т–У™РјРёР»У™-У™, У?РґРёУ™-У™, РјРёРЅ хәзер, хәзер… көтегез! (Йөгереп чыгып РєРёС‚У™, аты белән СЃУ©Р№Р»У™С€У™.) РўСЂ-СЂ-СЂ, тр-СЂ-СЂ, РђРє СЋСЂРіР°, У™ хәзер У™Р№РґУ™-У™-У™! (РўРѕСЏРє тавышлары гына ишетелеп кала.)

Батил (уйланып). Сылукай белән бергә уйнап үстек. У?РЅРёСЃРµ РђРєР±РёРєУ™ ханбикә РјРёРЅРµ ТЇР· улы кебек тиң РєТЇСЂУ™ РёРґРµ. У? хәзер Сылукай үсеп җиткәч үзгәрде… РЎРёРЅ Р±РёС‚ минем туган абыем кебек РґРё РґУ™ читләшә. Менә хәзер РґУ™, РђРє юргасына атланып, РёР·РіРµ чишмә янына чаптылар. Шулай РґР° теге мосафирлар кемнәр РёРєУ™РЅ?



Сылукайның сүзен тыңлап, Кара Р?тил буена, мосафирлар янына барырга була. Утлар караңгылана С‚У©С€У™, гарәпләр СЏР» РёС‚У™ торган үзәнлек яктыртыла. Аларны Батил СЌР·Р»У™Рї таба.


Батил (исәнләшеп). Р?минлекме, мосафирлар?!

Гарәпләр. У?ссәламегаләйкем, Р±ТЇР· бала!

Батил. Сез кемнәр, нинди мәгърип иленнән сәфәр тотасыз?

Габдрахман. Без изге пәйгамбәр Мөхәммәд рәсүлулла иленнән, мөселман мосафирлар булып, алтын кала шәһри Болгарга юлыбыз.

Батил (аптырап). Шулкадәр ерак җирдән җәяүләп килдегезме?

Габдрахман. Р®-СЋРє, безнең кәрваннар бар РёРґРµ. Каф таулары халыклары безне таладылар, җәберсеттеләр. Р?кебезгә бер РґУ©СЏ генә калдырдылар. РЈР» дөябез кыпчаклар даласында үлеп калды.

Батил. Сезнең монда ял итеп ятуыгызны хан кызы Сылукай күргән. Ул сезне Болгар шәһәренә алып кайтырга боерык бирде.



Гарәпләр бер-беренә каранып, күргән сагымнары исләренә төшә.


Габдрахман. Бүз бала, атың ничек була?

Батил. Минем атым Батил була.

Габдрахман. Батил, без, ачлыктан хәлсезләнеп, ял итәргә утырган идек, шулвакытта аңыбызны җуйдык. Сагым томаны аша күргән кебек булды, безгә бер мәләк әр-раз Болгар-йортның җирдәге фәрештәсе авызымызга, битемезгә зәмзәм суы салгач, аңыбызга килдек.

Габдулла. Безгә су бирүче Болгар ханы Алмыш ханның кызы, җир фәрештәсе, Сылукай булган икән. Остаз, остаз, бу бит, – чынлап та, могҗиза. Безне, чит кабилә токымнарын, хан кызы үз куллары белән зәмзәм суы эчертеп мәрттән уяткан.

Батил. Сылукай бу турыда әйтмәгән иде. Ул сезне шәһри Болгарга алып кайтырга әмер бирде.

Габдрахман. Алтын Болгарга еракмы, бүз бала?

Батил. Җәяүлегә җәйге көннең дүртенче чиреге кадәр юл булыр. Атларыгыз ничек була! Болгар-йортка ни йомышыгыз?

Габдрахман. Минем атым Габдрахман, ә бу шәкерт Габдулла исемен йөртә.

Габдулла. Бүз бала Батил, нишләп ул шәһәр алтын Болгар дип атала?

Батил. Алтын Болгар РґРёРї, Р°ТЈР° чит РёР» СЃУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂРµ шулай зурлап У™Р№С‚У™Р»У™СЂ. Р§У©РЅРєРё Болгар шәһәрендә алар, яхшы СЃУ™ТЇРґУ™ кылып, РјСѓР» ассу алалар[3 - РђСЃСЃСѓ алалар – файда алалар.]. У?ле Ыслау якларында Болгар С€У™Т»У™СЂРµ кебек РіТЇР·У™Р» кала юктыр. РЎУ™ТЇРґУ™РіУ™СЂР»У™СЂ Болгар мунчасында РєУ©РЅРЅУ™СЂ Р±СѓРµ кәефләнеп СЏР» РёС‚У™Р»У™СЂ. Болгардагы кебек мунчалар, ташпулатлар күрше кабилә илләрендә РґУ™ юктыр.

Бөек болгар осталары кебек әле берәү РґУ™ итекләр, читекләр теккәне юктыр. Болгар осталарының булат кылычлары, чакрым ярым очучы утлы укларына, Т—РёР· калканнарына тиңнәр СЋРє. Хан кызы Сылукай кебек С‚У™ Кара Р?тил, Чулман, Нократ төбәкләрендә андый чибәр табылмас. Сылукайны РўУ™ТЈСЂРµ кызы РґРёРї зурлыйлар. Дөрес, Бөек Алмыш хан алай әйтергә кушмый. (Р?сенә С‚У©С€У™.) РЎТЇР·РіУ™ мавыгып онытып торам. Менә сезгә тамак ялгарга.



Юл биштәреннән көлчә, ит, кымыз алып, гарәпләргә бирә. Алар, рәхмәт әйтеп, ризыкны кабул итәләр.


Габдрахман. Рәхмәт, бүз бала Батил, Аллаһы Тәгалә каршында зур саваплы бул, теләгән теләгеңә иреш!

Батил. Р У™С…РјУ™С‚ келәвегезгә! У?йдәгез, бераз тамак ялгагыз РґР° сезне, атка атландырып, алтын Болгарга алып кайтам.



Мосафирлар тәмләп тамак ялгыйлар.


Габдрахман. Батил, Болгар җиренең оҗмах хуры Сылукайга рәхмәт әйтерсең. Без инде шушы хәтфә чирәмнәр өстеннән, оҗмах бакчасындагы кебек гүзәллеккә сокланып, җәяү генә барырбыз.

Батил. У? РјРёРЅ Сылукайга РЅРё диярмен? Р®-СЋРє, СЋРє, У™РЅУ™ чаптар ат ТЇР»У™РЅ чемчеп Р№У©СЂРё, шуңа атланып барасыз.

Габдрахман. Бер атка ике кеше атланып баруы кыен була. Аннан соң, безне Аллаһы Тәгаләнең җирдәге оҗмах бакчасыннан сәяхәт итүебезне тыйма инде, үтенеп сорыйбыз!

Габдулла. Остаз, остаз, бәлкем, сез генә атка атланып барырсыз? Мин яшь кеше, көчем җитәрлек, җәяү барырмын.

Габдрахман. Габдулла шәкерт, рәхмәт. Син киң күңелле кеше, өлкәннәрне хөрмәтлисең. Алла боерса, без шушы яшел келәмнәр өстеннән җәяүләп кенә барырбыз инде, бүз бала Батил.

Батил. Ярар, алайса, шәһәр капкалары төнгә ябылганчы килеп җитегез, кояш баегач, сакчылар беркемне дә шәһәргә кертмиләр.

Габдрахман. Рәхмәт, рәхмәт, бүз бала, кояш баеганчы, без алтын Болгарда булырбыз.

Батил. Мин сезнең турыда капка сакчыларын кисәтеп куярмын. Ярар, алайса, мин киттем, Сылукайны күздән югалтырга ярамый, Бөек хан алдында җавап тотасы булыр.



Батил чыгып китә, аты белән иркәләп сөйләшә, тояк тавышлары гына ишетелеп кала.

Гарәпләр юлчабарны күздән озатып калалар. Сәхнә караңгылана.



Р?КЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



РЎУ™С…РЅУ™ акрынлап яктыра. Кичке эңгер-меңгер вакыты. Кошлар тавышы ишетелеп, СѓР» камның (шаманның) шөлдер кагуына Т»У™Рј такмаклап табынуына РєТЇС‡У™. Еракта, биек Р?дел СЏСЂС‹ өстендә, алтын Болгар С€У™Т»У™СЂРµ күренә.

Үзәнлек җир, анда таш һәм агач Абак, Сарыган сыннары куелган. Кам Аштабар, халыкны җыеп, тәңреләргә табына, илгә үләт чирен кертмәскә келәү әйтә.

Кам ярдәмчеләре, бераз акылга җиңелрәк шамакай, Күзәмеш атлы яшь дәрвиш тә, шаман шөлдере кагып, төрле кыргый хәрәкәтләр ясап, җеннәрне, явыз ияләрне, зәхмәтле чирләрне куа. Сыннарга табынып, аларга корбан чалырга өнди.


Кам Аштабар (шашынып кычкырып). Алас! Алас! Р?Р·РіРµ РёСЏР»У™СЂ РјРѕРЅРґР°, РёР·РіРµ РёСЏР»У™СЂ монда…

Күзәмеш. Р?Р·РіРµ РёСЏР»У™СЂ РјРѕРЅРґР°-Р°-Р°, РёР·РіРµ РёСЏР»У™СЂ РјРёРЅРґУ™, РјРѕРЅРґР°-Р°-Р°.



Кам Аштабар, бер кулындагы төтен чыгарып, ыслап торган артышын селки-селки, Күзәмеш янына килеп, икенче кулындагы таягы белән астыртын гына аягына суга. Күзәмеш авыртуга түзми кычкырып тезләнә, үзе тәңреләргә табынуын дәвам итә.


Кам Аштабар.

Безгә якты көн биргән Тәңребезгә Атак! Атак!
Кояш-айга! Күктәге йолдызларга Атак! Атак!
Җир-суларга, урманнарга Атак! Атак!
Болгар-йортка, Р?тилемә, Чулманыма Атак! Атак!
Төрек бөдүн, ыруыма – Шәһри Болгар каласына
Атак! Атак!



Күмәк такмак тынуга быргы, дөңгер тавышлары яңгырый. Тәңреләргә такмак әйтеп табынган вакытта, Габдрахман белән Габдулла керәләр. Алар, гаҗәпләнеп, Тәңрегә табынуны күзәтәләр… Кам Аштабарның игътибары чит ил кешеләренә төшә. Ул, табынуын тәмамлап, алар янына килә. Бик дикъкать белән карап чыга.


Р?минлекме, СЏС‚ кабилә токымнары?!



Гарәпләр кулларын күкрәкләренә куеп сәлам алалар.


Гарәпләр. Вәгаләйкемәссалам, Бөек Болгар камы.



Күзәмеш, алга узып, гарәпләрне баштанаяк карап чыга да, исәнләшергә кулын сузып, берәм-берәм исәнләшеп чыга.


Кам Аштабар. Кемнәр дип белик үзеңезне?

Күзәмеш. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, сез кемнәр буласыз?

Габдрахман. Без Мөхәммәд пәйгамбәр өммәтеннән булабыз. Алтын кала Болгарга сәфәремез.

Кам Аштабар. Мөхәммәд өммәтеннән? Кем ул Мөхәммәд пәйгамбәр?

Габдрахман. Мөхтәрәм кам, Мөхәммәд пәйгамбәр – Аллаһы Тәгаләнең җирдәге соңгы пәйгамбәре. Без барымыз да – Алланың соңгы пәйгамбәре өммәтеннән. Менә Алланың рәхмәтләре белән сезгә Бөек Болгар-йортка килергә насыйп булды. Болгар халкына бердәнбер Аллаһы Тәгалә турында сүзләремез күп.



Камның, гарәпләрне тыңлаган саен, ачуы кабара бара.


Кам Аштабар. Болгар халкының үз тәңреләре бар. Безнең тәңреләргә, изге Абак, сарыганнарга хөрмәтебез зур. Тәңреләр безне төрле зәхмәтле чирләрдән яклый. Ачлыктан яклый. Явыз дошманнарга каршы торырга ярдәм итә. Безгә бүтән Тәңре кирәкми, чит Тәңредән безгә ассу юктыр. Бездән кару шул булыр.

Күзәмеш. У?Р№Рµ, У™Р№Рµ, бездән кару шул булыр.

Габдрахман. РњУ©С…С‚У™СЂУ™Рј кам, ислам йоласын кабул кылу ирекле РґРё РёР·РіРµ РљРѕСЂСЉУ™РЅ-РљУ™СЂРёРј белеге[4 - Белек – китап.]. Р?слам динен кабул РёС‚ТЇ, күңелеңне, җаныңны сафландыру РґРё Р?Р·РіРµ китап. Без Бөек Болгар ханы Алмыш РєТЇРї яшәсен, бай булсын РґРёРї РґРѕРіР° кыламыз. (Гарәпләр икесе РґУ™ битләрен сыпыралар.)

Р?ншалла, Р?ншалла!

Кам Аштабар (тәмам ачуы чыгып). Безгә Р±ТЇС‚У™РЅ тәңреләр РєРёСЂУ™РєРјРё. Сез СЏРіС‹ кешеләре[5 - РЇРіС‹ кешеләр – чит кешеләр.] Болгар-йортка коткы таратырга килгәнсез РёРєУ™РЅ. Бәлкем, сез шымчылардыр, Бөек Алмыш ханны үтерергә ниятләп СЃУ™С„У™СЂ тотасыздыр. У?Р№ чуралар, тотыгыз, богаулагыз шушы шымчыларны, Р·У™С…РјУ™С‚ чире таратучыларны!



Берничә чура, гарәпләрнең муеннарына муенчак салып, кулларын бәйлиләр. Бер чура гарәпләрнең биштәрен, тартып алып, кам Аштабаргабирә. Кам капчыкны ачып гаҗәпкә кала.


Нәрсә бу? Алтын таҗ. Шушы сукбайларда нинди затлы алтын таҗ. Кайдан алдыгыз? Кайсы ханны үтереп талап качтыгыз?

Габдрахман. Хөрмәтле, Болгар камы, без беркемне дә үтермәдек. Бу таҗ-калфак – хан кызына дигән бүләгемез. Без сукбайлар түгелмез, без – Мөхәммәд пәйгамбәр иленең тартыклары[6 - Тартыклар – пәйгамбәр иленең кешеләре.], Болгар ханы Алмыш галиҗәнапларына юлымыз. Безне болгар сәүдәгәре Тукбай морза үзе чакырды, без шунда сәфәр кыламыз.



Дикъкать белән күзәтеп торган Күзәмеш кам янына сак кына килә дә аның кулыннан таҗ-калфакны тартып ала. Матурлыгына сокланып карый да башына киеп, горурланып йөри башлый.

Бер мизгелгә халык аптырап кала. Кам кулындагы таягы белән Күзәмешнең аягына суга, ул авыртудан кычкырып җиргә утыра.

Кам, Күзәмешнең башыннан таҗ-калфакны алып, капчыкка сала. Халык абайлап алып көлешә башлый.


Кам Аштабар. Чуралар, Тәңре коллары!

Карагыз инде, шушы сукбайларга, хан кызы Сылукайга бүләк таҗ-калфак алып килдек дип, кыек сүз сөйлиләр. Безне алдап, Алмыш әлтабарны үтерергә келиләр. Бүз балалар, үзләрен таш гөмбәзле кара пулат астындагы зинданга ябыгыз!



Гаскәри ике-өч егет гарәпләрне сак астына алып, муеннарындагы муенчактан тарткалап, зинданга алып китәләр.


Чуралар, РўУ™ТЈСЂРµ коллары, сак булыгыз! Р?дел-йортка төрле яклап явыз айналар, шымчылар ТЇСЂРјУ™Р»У™Рї кенә торалар. У? Р±Сѓ сихерләнгән таҗ-калфакны РјРёРЅ Р?згеләр үзәненә илтеп күмәчәкмен, С‚У©РЅРµ буена тәңреләргә келәү әйтермен.



Шөлдер тавышына музыка кушылып, кам гыйбадәт кылуын дәвам итә. Күзәмеш камга үпкәләп, халыкның игътибарын үзенә җәлеп итеп, кулын селкеп чыгып китә. Сәхнә караңгылана.



ӨЧЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



У?лтабар Алмыш сарае. Ханның РєУ™РЅРёР·РёРєР»У™СЂРµ сагышланып җырлап утыралар.


У?РЅРєУ™Р№, РјРёРЅРµ РЅРёРє таптың,
Бишеккә салып ник бактың?
Үсеп буйга җиткәчтен дә,
Малга кызыгып ник саттың?

Быел чия чәчкәсенә
Нигә кырау тиде икән?
Кыз балага нигә бер дә
Р?ркенлекләр СЋРє РёРєУ™РЅ?

Кыз бала бер матур гөлдер,
Бервакыт чәчәк атар.
Нурланып яткан чәчкәгә
Бервакыт кырау ятар.



Сылукай керә.


Сылукай. Кызлар, нишләп әле шулай моңаеп утырасыз? У?ллә кем РґУ™ булса рәнҗеттеме?

Кызлар. Юк, юк, Сылукай, кызлар бераз моңлы булалар бит.

Җәмилә. Сылукай, әле үзең дә сахрага чыккач, сагышланып җырлаган идең, исеңдәме?

Сылукай. Р?семдә, исемдә.

У?РґРёУ™. Кызлар, беләсезме сагыш каян РєРёР»У™?

Кызлар. Ю-юк.

У?РґРёУ™. Мәхәббәттән… Мәхәббәтең төшкән Р±ТЇР· бала булса, аны сагынып сагышланасың, мәхәббәтең булмаса, мәхәббәтне көтеп сагышланасың икән… (Барысы РґР° көлешәләр.)

Т–У™РјРёР»У™. У? менә СЃРёРЅ, Сылукай, кемгә гашыйк булып Р?згеләр чишмәсе янында сагышланып җырладың?

Сылукай. У?йтмим.

У?РґРёУ™. Без аны әйтмәсәң РґУ™ беләбез.

Сылукай (гаҗәпләнеп). Каян беләсез, кем әйтте?

У?РґРёУ™. Билгеле РёРЅРґРµ, юлчабар Батил.

Т–У™РјРёР»У™. Батил СѓР» РєТЇРї кызларны сагышландыра. Т®Р·Рµ чибәр, яхшы кылыклы, Болгар-йортның яшь алыбы булып РєРёР»У™. Р?СЂР»У™СЂ Р±РёР» алышканда, Т—РёРґРµ Р±ТЇР· баланы аркан салды.

Сылукай. Ю-юк, кызлар. Батил ул минем абыем кебек, мин аны хөрмәт итәм. Балачакта бергә уйнап үстек…

У?РґРёУ™. Алайса, кем СЃРѕТЈ СѓР» Сылукай?

Сылукай (уңайсызланып). Ул… ул ят кабиләдән…

Кызлар (гаҗәпләнеп). Ят кабиләдән?

У?РґРёУ™. Бездә СЏС‚ кабилә Р±ТЇР· балалары СЋРє Р±РёС‚.



Мәликә керә.


Мәликә. Кызлар, нишләп җырламыйсыз? У?ле генә матур итеп җырлый идегез?

У?РґРёУ™. Мәликә Р±РёС‡У™ галиҗәнаплары, җыр капчыгыбыз ертылды РґР°, бөтен җырларыбыз Т—РёСЂРіУ™ сибелде.



Барысы да шаулашып көләләр.


Мәликә. Ерык авызлар, шырык-шырык көлүдән башка эшегез юктыр.

Җәмилә. Мәликә бичә, син безгә бер кунак егете алып киләм дигәниең…

Кызлар. У?Р№Рµ-У™Р№Рµ, кая СѓР» кунак егетең?

Мәликә (тәкәбберләнеп). Мәликә бичәнең сүзе бер булыр.



Кулын чаба, хан сараеның эчке сакчысы Утташ керә, башын ия.


Утташ, кунак егетен керт!

Утташ. Баш өсте, Мәликә бичә.



Утташ кызлар янына, сәләмә киенгән, кулына артыш аскан, акылга җиңелрәк Күзәмешне кертә, ул үзен дәрвиш-кам дип йөри, шулай да бик шаян, вакыты белән тапкыр да бүз бала.

Утташ күз-колак булып кызлар янында кала. Күзәмеш буш артышын селкеп басып тора, кызлар гаҗәпләнеп калалар.


Мәликә. Күзәмеш дәрвиш-кам, без сине хан сараен ыслатырга дип чакырдык, әйдә, ыслый башла!



Күзәмеш бераз тарсынып торгач, кинәт кенә «изге сүзләр» әйтеп кычкыра башлый, сикеренә, кыргый хәрәкәтләр ясый.


Күзәмеш. Алас! Алас! Р?Р·РіРµ РёСЏР»У™СЂ РјРѕРЅРґР°-Р°-Р°, РёР·РіРµ РёСЏР»У™СЂ белән РјРёРЅ РґУ™ РјРѕРЅРґР°-Р°-Р°, җен-РїУ™СЂРёР»У™СЂ, албастылар, явыз РёСЏР»У™СЂ хан сараеннан качыгыз! Качыгыз! Качыгыз!



Артышын селкеп, бүлмәнең почмакларыннан явыз ияләрне куа, бүлмәнең уртасында бөтерелә дә, башы әйләнеп, идәнгә утыра. Кызларны берәм-берәм күзләп чыга. Үрмәләп аягына басып, Мәликәгә якынлаша.


Мәликә бичә, синең күкрәгеңә явыз ияләр ияләнгән, куып чыгарырга кирәк! (Мәликә ышанган була, як-ягына төкеренеп, өстен-башын сыпыра.)

Мәликә бичә, ул явыз ияләр миннән генә куркалар, кая үзем куып чыгарыйм.

Мәликә. Тфү-тфү явыз ияләр, чыгып китегез, Алас! Алас! Күзәмеш дәрвиш үзегезне аягыгыздан кәкре каенга асып куяр.

Күзәмеш, әнә, әнә күрәсеңме явыз ияләр берәм-берәм тәрәзәдән сикерешеп чыгып китәләр. Кызлар, кызлар, күрдегезме явыз ияләрнең чыгып киткәнен?!

Кызлар (бер авыздан). Күрдек, күрдек чыгып киттеләр.

У?РґРёУ™. У?РЅУ™, У™РЅУ™, әле берсе СЏТЈР° гына ишектән чыгып китте…



Кызлар, уенга ияреп, явыз ияне күзәтеп калалар. Күзәмеш, курка-курка, тәрәзәдән карый, шулвакытта Җәмилә әче итеп кычкырып җибәрә, Күзәмеш, куркып, идәнгә утыра.


Т–У™РјРёР»У™. У?-У™-У™Р№, Күзәмешкә сәдака бирергә гел онытып торабыз Р±РёС‚.



Беренче булып ул Күзәмешнең учына тәңкә салган була, аңа карап калган кызлар да сәдака салалар, Күзәмеш учына караса, анда бернәрсә дә булмый. Күзәмеш гаҗәпләнеп учын әйләндергәли.


Хәер тәңкәләре дә, Күзәмеш дәрвиш, явыз ияләр кебек, күзгә күренмичә, бармак араларыннан идәнгә төшеп, идән ярыгы аша базга төшеп киттеләр…



Кызлар көлешәләр.


У?РґРёУ™. Күзәмеш, СЃРёРЅ Р±РёС‚ әле яшь Р±ТЇР· бала. Яраткан кызың бармы?

Җәмилә. Менә кайсыбызны яратасың?



Күзәмеш, үрмәләп торып, кызларны берәм-берәм карап чыга.


Күзәмеш. Берегезне дә яратмыйм. Сез ялганчылар. Мин хан кызы Сылукайны гына яратам.

У?РґРёУ™. Күзәмеш, СЃРёРЅ РјРёРЅРµ танымыйсыңмыни, РјРёРЅ Р±РёС‚ Сылукай, хан кызы.



Күзәмеш аптырап кала. У?РґРёУ™РЅРµ баштанаяк карап чыга.


Күзәмеш. Ни-и-и, минем башым сырхаулана башлады, аннан соң тешем дә сызлый кебек.

Мәликә. Күзәмеш, син бит тәңреләр белән арадаш, безгә берәр могҗиза күрсәт инде!

Кызлар. Күзәмеш, Күзәмеш, могҗиза күрсәт инде!



Күзәмеш бераз ялындырып, уңайсызланып тора да куеныннан кара тукымадан тегелгән кечкенә капчык ала. Ул капчыкны каккалап-суккалап күрсәтә дә, тавык булып кыткылдап, кечкенә өстәлдә торган буш сай тәлинкәгә капчыгын авыштыра, аннан зур гына тавык йомыркасы тәгәрәп төшә. Кызлар исләре китеп карыйлар. Мәликә, кесәсеннән көмеш тәңкә алып, Күзәмешкә бирә. Күзәмеш тәңкәне алып яктырак җиргә барып карый, тешләп тә тикшерә. Чын тәңкә икәнлегенә ышангач, чапанның эчтәге яшерен кесәсенә сала. Сакчы Утташ, уяу булып, ханның кайтканын күреп ала да Мәликәнең колагына пышылдый.


Мәликә. Кызлар, әлтабар кайтты. У?РґРёУ™, Т–У™РјРёР»У™ Күзәмешне СЏРЅ ишектән озатыгыз.



Кызлар тиз генә Күзәмешне озата чыгып китәләр.


Сылукай. Мәликә апай, мин дә үз ягыма чыгам.

Мәликә. Ярар, ярар, Сылукай, ихтыярың.



Сылукай үз ягына чыгып китә. Мәликә, тәрәзә янына барып, ишегалдына күз сала, ханның кереп килүен күреп, тиз генә чыгып китә.

Юлдан кайткан Алмыш әлтабар керә, өйдә беркемне дә күрмәгәч гаҗәпләнеп кала.


Алмыш. У?-У™Р№, кайсыгыз У©Р№РґУ™?



Озак көттерми Мәликә керә.


Мәликә. Р?СЃУ™РЅ-сау йөреп кайттыңмы, Бөек әлтабар? Барчабыз РґР° У©Р№РґУ™. Ханбикә РђРєР±РёРєУ™ ахирәте РўУ™ТЈРєУ™Р±РёРєУ™ апайларга РґРёРї киткәние.

Алмыш. Үзегез имин генә тордыгызмы? Нинди күләр[7 - Кү – хәбәр.] бар?

Мәликә. Барыбыз РґР° РёРјРёРЅРЅУ™СЂ, Бөек әлтабар, синсез генә күңелсез булды. Сылукай, Т–У™РјРёР»У™ белән У?РґРёУ™РЅРµ алып, далада йөреп, РёР·РіРµ чишмәгә барып, тәңреләргә келәү әйтеп, чишмәдән СЃСѓ эчеп кайтканда, СЏС‚ ыру кешеләрен очрата.

Алмыш. Нинди ят ыру кешеләрен?

Мәликә. Гарәпләргә охшаган ике хәлсез кешене Сылукай тапкан. Аларга изге чишмә суы эчергән.

Алмыш. У? юлчабар Батил кайда булган? Нишләп Сылукайны берүзен калдырган?

Мәликә. Борчылма, Бөек әлтабар. Батил да шунда була. Сылукай Батилга ул ят кешеләрне шәһри Болгарга алып кайтырга кушып, үзләре кайтып китәләр.

Алмыш. Рәхмәт, карлыгачым, күңелемне тынычландырдың.

Мәликә. РЈР» СЏС‚ ыру кешеләре Р?згеләр үзәнлеген узганда, аларны кам Аштабар күреп ала РґР°, Р±Сѓ шымчылар РґРёРї, зинданга яптыра. Биштәрләреннән ниндидер таҗ-калфакны талап ала.

Утташ тавышы. Бөек әлтабар, кам Аштабар килде.



Мәликә чыгып китә.


Алмыш. Узгар, керсен.



Атылып, кам Аштабар керә. Кулында төтен ыслата торган, бауга эленгән артыш, ул, ханга игътибар итмичә, төтен ыслатып, сарайның бөтен почмакларын әйләнеп чыга. Ул шулай итеп төрле зәхмәтле чирләрне, албасты-убырларны куып йөри. Шуннан соң гына сәламен бирә.


Аштабар. Бөек Алмыш әлтабар СЃРёТЈР° иминлек телим, РєТЇРї СЏС€У™СЂРіУ™ тәңреләр насыйп итсен! Бөек әлтабар, күчеңне борчуым шунда: Болгар-йортка Р·У™С…РјУ™С‚ чире РєРёР»У™. Җигүле тавының аръягында зәхмәттән РєТЇРї кенә мал-туарлар кырылган. Сарысу тирәләрендә үлем-җитем РґУ™ күренә. Тәңреләрнең күңелен РєТЇСЂТЇ өчен, барча Болгар халкына Р?згеләр үзәнендә тәңреләргә келәү әйтергә, РјСѓР» итеп корбан чалырга РєРёСЂУ™Рє!

Алмыш. Кам Аштабар, әле яз башында гына, йолык келәве әйтеп, ярты төмәнләп корбан чалдык түгелме?

Кам Аштабар. Бөек әлтабар, тәңреләр келәүләребезне кабул итмәделәр, шуңа РєТЇСЂУ™ Р?тил-йортка Р·У™С…РјУ™С‚ чире РєРёР»У™. Корбаннарны зәхмәткә биргәнче, аларны тәңреләр рухына корбан чалыйк.

Утташ тавышы. Бөек әлтабар, илнең изге атасы Айбаба килде.

Алмыш. Керсен.



Тәкәббер генә атлап, Айбаба керә, тирә-ягына күз салып карап чыккач, сәламен бирә.


Айбаба. Бөек Алмыш әлтабар, кам Аштабар һәммәгезгә дә тәңреләр чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!

Алмыш. Рәхмәт, рәхмәт, изге ата. Тыңлыйм, ни йомыш?

Айбаба. Йомышым бер, Алмыш әлтабар, мин күрәзәче, сиңа кү китердем.

Алмыш. Тыңлыйм.

Айбаба. Бөек әлтабар, РєТЇ Р±РёРє яман. Р?тил-йортка Р·У™С…РјУ™С‚, афәт РєРёР»У™. Мал-туарлар кырыла башлаган. Шулай РґР° йолдызлар яктырып, Болгар-йортка РєТЇРї кенә үзгәрешләр булыр, РґРёР»У™СЂ. Ханның күченә[8 - РљТЇС‡ – Р№РѕСЂС‚.] борчылулардан СЃРѕТЈ Р·СѓСЂ шатлык килүен У™Р№С‚У™Р»У™СЂ.

Кам Аштабар. Бөек әлтабар, РёР·РіРµ ата Айбаба тугры сөйли, Р?тил-йортка Р·У™С…РјУ™С‚ кулын СЃСѓР·Р°. Кенәген РјУ™РіСЉСЂРёРї кешеләрен тотык кылдык, зинданга яптык, алар Болгар-йортка бәла-каза алып килгәннәр. РЈР» тотыкларны тизрәк ыслау якларына[9 - Ыслау СЏРіС‹ – руслар СЏРіС‹.] коллыкка сатарга РєРёСЂУ™Рє.

Алмыш. Кам Аштабар, Болгар әлтабары коллар сатарга Ага-базар түгелдер. Кам, син кыек сөйлисең. Синең эшең – тәңреләргә келәү әйтү. Ягы ыру кешеләренә кул күтәрергә рөхсәт биргәнем булмады.



Аштабар, хата ясаганын аңлап, акланырга тырыша.


Кам Аштабар. Бөек әлтабарыбыз Алмыш галиҗәнаплары, РјРёРЅ, Болгар-йортымызны явыз РёСЏР»У™СЂРґУ™РЅ саклау нияте белән, СѓР» СЏРіС‹ ыру кешеләрен тотык кылган идем. Р?тил-йортка Р·СѓСЂ бәла-каза яный, Р·У™С…РјУ™С‚ чире, Т—У™Р№ узганчы, барыбызны РґР° кырып салуы бар. (Беркемгә РґУ™ игътибар итмичә, кам тезләнеп, РєТЇРєРєУ™ карап, хәрәкәтсез кала. Шулай бераз утыргач, аңына РєРёР»У™, СЃУ™Т—РґУ™РґУ™ булуын, тәңреләр белән очрашуын У™Р№С‚У™.)

Алмыш әлтабар галиҗәнаплары, РјРёРЅ, СЃУ™Т—РґУ™ кылып, тәңреләр каршында җавап тоттым. Болгар-йортка Р·СѓСЂ бәла-каза РєРёР»У™, Р·У™С…РјУ™С‚ чире РёРЅРґРµ Р?тил-Р№РѕСЂС‚ капкасына борынын тыккан. Тәңреләр рухына йолак келәве әйтеп, зурдан кубып, корбан чалырга аек бирдем Т»У™Рј РґУ™ шул РёСЃУ™РїС‚У™РЅ, Бөек хан, күңелеңә авырга алма, ханбичә Сылукайның юртагы РђРє юрганы да… (Кам башын Т—РёСЂРіУ™ РѕСЂР°.)

Алмыш (тәмам борчылуның чигенә җитеп). Кам Аштабар, син нәрсә-ә-ә? Акылыңдамы? Сылукайның үзе тәрбияләп үстергән юртак биясен, Ак юрганы, корбан чалырга? Ю-юк, ю-юк, Сылукай һич тә риза булмаячак.

Кам Аштабар. Бөек әлтабар, мин Болгар-йорт өчен кайгырам, йортымызга зәхмәт килә.

Алмыш. Ак юрга хисабына йөз дөяне корбан чалырбыз, тәңреләр безнең изге теләкләрне кабул кылырлар.

Айбаба. Бөек әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, кам Аштабар тугры сөйлидер. Р?тил-йортка СЏСѓ-кыран, Р·У™С…РјУ™С‚ РєРёР»У™, тәңреләрнең рухын күндеререргә РєРёСЂУ™Рє.

Кам Аштабар. Алмыш әлтабар, йолык туе узгарып, Ак юрганы корбан чалып, тиресен Сылукай үз куллары белән, яндыру өчен, ян ир-атына биреп кенә арыкланып калырбыз.



Барысы да уйга кала. Кам Аштабар, акрын гына шөлдерен шалтыратып, бөтенесенә психологик тәэсир ясап, аларның акылларына, уй-фикерләренә көчле басым ясый.

Ул, шулай шөлдер сугып, бөтерелеп йөри дә кинәт кенә чыгып китә.

Бераздан әлтабар белән изге ата уянып киткәндәй булалар.


Алмыш. Кам кая?

Айбаба. Бөек әлтабар, мин аның киткәнен күрми-сизми калдым.



Утташ керә.


Утташ. Бөек әлтабар, Тукбай морза килде.

Алмыш. Керсен.



Тукбай морза керә, баш иеп исәнләшә.


Тукбай. У?лтабарыбыз Алмыш, РёР·РіРµ ата Айбаба, барчагызга РґР° иминлек, байлык, озак яшәвегезне келим!

Хан, Айбаба } (бергә). Рәхмәт, рәхмәт, Тукбай морза.

Тукбай. Алмыш галиҗәнаплары, безнең Болгар-йортка РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ пәйгамбәр туган Т—РёСЂРґУ™РЅ, минем чакыру буенча кунаклар килгән. Бичаралар Р±РёРє РєТЇРї кимсетүләргә, талауларга дучар булганнар. Р?РЅРґРµ Болгар-йортка килеп җиткәч, кам Аштабар аларның СЃРѕТЈРіС‹ биштәрләрен РґУ™ тартып алган. РЈР» биштәрдә алтын таҗ-калфак була.

Алмыш. Кеше талау – зур язык.

Тукбай. Аштабар кунакларның муеннарына муенчак салып, кулларын бәйләп, зинданга яптырган. Тәңре мәхлугы Күзәмеш, зиндан сакчыларының йоклап китүен качып көтеп торган да, гарәп кунакларын зинданнан чыгарып, туры минем күчкә алып килгән.



Алмыш кычкырып көлеп җибәрә.


Алмыш. Менә сиңа Тәңре мәхлугы Күзәмеш…



Ханга ияреп, калганнар да көләләр. Сакчы Утташка эндәшә, ул йөгереп кереп җитә.


Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар.

Алмыш. Утташ, тиз вакытта кам Аштабарны табып китерт!

Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар!



Утташ ашыгып чыгып китә.


Тукбай. Кам Аштабар сарайдан мине таптап китәрдәй булып атылып чыкты да зинданга таба китте.

Алмыш. Тукбай морза, менә Аштабар да, изге ата Айбаба да илгә зәхмәт килә, диләр. Йолык туе узгарып, Сылукайның Ак юртагын корбан чалып, тиресен ян ир ыруларына бирергә, диләр.

Тукбай. Алмыш галиҗәнаплары, тәңреләр алай РґРёРјУ™СЃ. Кам Аштабар гарәпләрдән РєСѓСЂРєР°, С‡У©РЅРєРё алар Болгар-йортка ислам РґРёРЅРµ алып килгәннәр. У?РіУ™СЂ Болгар халкы, Болгар ханы исламны кабул кылса, кам Аштабарның халыкка РєРёСЂУ™РіРµ калмый. Р?слам РґРёРЅРµ бер генә Тәңрене бар РґРёРї саный. РњУ©С…У™РјРјУ™Рґ пәйгамбәрне Алланың илчесе РґРёРї У™Р№С‚У™Р»У™СЂ.



Утташ керә.


Утташ. Бөек әлтабар, кам Аштабар килде.



Ашыгып, кам Аштабар керә.


Кам Аштабар. Бөек әлтабар, чакырдыңмы?

Алмыш. У?Р№Рµ, чакырдым. У?ле СЃТЇР· бетмәгән РёРґРµ, РёРЅРґРµ СЃРёРЅ чыгып та качкансың. Аштабар, нишләп СЃРёРЅ үзбаш яргучы[10 - Яргучы – хөкемдар, хакимлек итүче.]булып СЏС‚ ыру кешеләрен, яргулап, зинданга яптырдың? Бу Р°Т—СѓРЅРґР°[11 - РђТ—СѓРЅ – РґУ©РЅСЊСЏ.], Болгар-йортта, бер генә яргучы, СѓР» РґР° булса әлтабар булыр. РЇРЅУ™ китереп, СЃРёРЅ гарәп мосафирларының ниндидер таҗ-калфагын тартып алгансың, үзләрен зинданга япкансың. Бу – Р±РёРє Р·СѓСЂ язык.

Аштабар. Бөек әлтабар, белгәнеңчә гарәп кешеләре С€У™Т»СЂРё Болгарны күрергә генә килмәгәннәр, алар ТЇР·Р»У™СЂРµ белән Р·У™С…РјУ™С‚ чире РґУ™ китергәннәр. У?Р№С‚ТЇР»У™СЂРµ буенча, кәрваннары Р·У™С…РјУ™С‚ чиреннән юлда үлеп беткән.

У? таҗ-калфак – мөселманнар сихерләп Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ тагын бер Р·У™С…РјУ™С‚ СѓР». Алар Болгар-йортка ислам РґРёРЅРµ китергәннәр. Безгә СѓР» РґРёРЅ РєРёСЂУ™РєРјРё. Тәңреләребезнең рөхсәте юктыр. Безнең У™Р±Рё-бабаларыбыз йоласын ташлау Р·СѓСЂ язык булыр.

У? таҗ-калфакны, келәү әйтеп, Р?згеләр үзәнендәге корбан чала торган нарат төбенә күмдем.

Алмыш. Утташ!



Сакчы Утташ керә.


Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар.

Алмыш. Утташ, юлчабар Батилга У™Р№С‚, Р?згеләр үзәнендәге корбан чала торган нарат төбенә күмелгән таҗ-калфакны алып килсен!

Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар!



Боерыкны үтәргә чыгып китә.


Алмыш. Тукбай морза, кунакларыңа юлчабар Батил таҗ-калфакны үзе тапшырыр.

Тукбай. Чуктин-чук рәхмәт, Бөек әлтабар.



У?лтабар кулъяулыгын селки, барысына РґР° РєРёС‚У™СЂРіУ™ ишарә Р±РёСЂУ™. Берүзе генә кала, уйлана.


Алмыш. Нишләргә, нишләргә? Бер-бер артлы кыран күренеп тора. Болгар-йортка зәхмәт килә, афәт килә… Язын тәңреләргә йолак туе уздырдык, алар келәвебезне кабул кылмаганнар.

Бәлкем, йолабыз кыектыр? Бер генә дә шатлыклы кү юктыр. Сылукайга ни әйтергә? Бер дә Ак юрганы корбан чаласы келәми. Ул бит – ак бия, аннан туасы колыннар да ак чаптарлар булырие. Ак юрга – ханның дәрәҗәсе, йортның горурлыгы.



Сылукай керә, аның йөзендә борчылу.


Сылукай. Атам, яхшы гына йөреп кайттыңмы? Р?СЃУ™РЅ-РёРјРёРЅРјРµ?

Алмыш. Р?РјРёРЅ, РёРјРёРЅ, кызым, ТЇР·РµТЈ РёРјРёРЅРјРµ?

Сылукай. РњРёРЅ РґУ™ РёРјРёРЅ, атам, тик менә яман РєТЇ ишеттем. Кам Аштабар Болгар-йортның бердәнбер РђРє юргасын корбан чалырга РґРёРї коткы тарата. У?ле СЏР· башында гына РєТЇРїРјРµ корбан чалып, йола туе узгарып, тәңреләргә келәү әйтелде. РќУ™СЂСЃУ™, атам, СѓР» тәңреләр шундый комсызлармыни? Р™У©Р·РґУ™РЅ артык елкы, РєСѓР№, РґУ©СЏР»У™СЂ корбан чалынды Р±РёС‚ инде…

Алмыш. Кызым, тәңреләр турында алай РґРёРјУ™. РњРѕРЅРґР° кам Аштабар – тәңреләр илчесе. РЈР» кай СЏРєРєР° һава У©СЂСЃУ™, Т—РёР» РґУ™ шул СЏРєРєР° авыша. РњРёРЅ РґУ™ ризалык бирмәдем. Р?Р·РіРµ ата Айбаба белән кам Аштабар Р?тил-йортка Р·У™С…РјУ™С‚ РєРёР»У™, РґРёРї яныйлар. Хәтта Аштабар, менә шушы Т—РёСЂРґУ™ СЃУ™Т—РґУ™ кылды, аңына кайткач, тәңреләр шулай куша РґРёРї, сүзен Р±РёСЂРјУ™РґРµ. Р?Р·РіРµ ата Айбаба, Р?тил-йортка РєТЇРї кенә СЏСѓ-кыран РєРёР»У™С‡У™Рє РґРёРї, Р№У©СЂУ™РєРєУ™ шом салды. РЈР» РґР° РђРє юрганы корбан чалырга куша.

Сылукай. У?тием, РјРёРЅ РђРє СЋСЂРіР° урынына сугымлыкка үзем ятам, тик чаптарыма тимәгез. Җитмәсә, корбан чалганда, үзем карап торып, тиресен СЏРЅ ыру кешеләренә бирергә тиешмен РёРєУ™РЅ. Нишләп тәңреләр шулай РјРёРЅРµ, СЃРёРЅРµ җәберли РёРєУ™РЅ, атам?

Алмыш. Кызым, тәңреләргә кару әйтү[12 - Кару әйтү – каршы сүз әйтү, ризасызлык белдерү.] – зур язык. Болгар-йортта чуралар, биләр барысы да кам Аштабарга ышаналар. Камга кару әйтү халыкка каршы бару белән бер булыр.

Кызым, изге ата Айбаба күрәзәсе минем күңелгә шом да сала, ниндидер өмет тә бирә. Кам белән күрәзәче изге атаның теләгенә колак салмый ярамас. Нугай иленнән мин сиңа тагын Ак юрга кайтартырмын.

Сылукай. Миңа бүтән юртак кирәкми. Нишләп тәңреләр минем келәүне ишетмиләр, мин нинди язык кылдым икән?



Елап, битен каплап чыгып РєРёС‚У™. У?лтабар РёРєРµ СѓС‚ арасында кала.


Алмыш. Нишләргә, ничек газиз баланы күндерергә? Р?тил-йортка афәт РєРёР»У™, Р·У™С…РјУ™С‚ РєРёР»У™.



Алмыш әлтабар тамашачыларга аркасын куеп баса, сәхнә караңгылана төшә. Хан боерыгы яңгырый, дөңгер суккан тавышлар ишетелә.


Сөрәнче (оран сала). Болгар халкы, Р±У™РєР»У™СЂ, чуралар! Бөек Болгар ханы әмерен тыңлагыз! Атна РєУ©РЅ Р?згеләр үзәнендә йолак туе булачак, Т»У™СЂ күчтә артыш яндырып, каралты-кураларны ыслатырга, явыз РёСЏР»У™СЂРЅРµ Р?тил-йорттан куарга!

Йолак туена һәммә кешеләр дә чакырыла. Кам келәү әйтер, корбан чалыныр, корбан итеннән авыз итәрсез, изге келәүләр келәрсез!



Дөңгер тавышы көчәя, сәхнә караңгылана.



ДҮРТЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



Бер айлап вакыт узган. Хан сарае, сагышлы музыка яңгырый. Алмыш хан тәхет-диванда, башын ике кулы белән тотып, тирән уйга чумып утыра. Акбикә керә.


Акбикә. Атасы, үзеңне шулкадәр борчыма.

Алмыш. Ничек С‚ТЇР·У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє, менә бер ай вакыт узып китте. РђРє юрганы корбан чалуга, Сылукай хәлсезләнеп хасталанды. Р?Р·РіРµ ата Айбаба РґР°, кам Аштабар РґР° шифалый алмадылар. Хытай иленнән дарулаучы чакыртырга РєРёСЂУ™Рє булыр.

Акбикә. Атасы, бүген Сылукай бер төш күргән… Тукбай морза Сылукайга гарәп илләреннән алып кайткан бик матур укалы бүрекне, бүләк итеп, башына кидергән.

Алмыш. Төштә бүрек кию, ирләр өчен дәрәҗәгә ия була дияләр иде. Кыз балага ни дип юрарга?

Акбикә. Атасы, мин күрәзәче Айбабаны чакырткан идем, хәзер килеп тә җитәр.

Алмыш. Тукбай морза кунакларын, гарәп кешеләрен күрсәтәсе килә, ниндидер җитди сүзләре бар икән.

Утташ тавышы. Бөек әлтабар, изге ата Айбаба килде.

Алмыш. Керсен.



Р?Р·РіРµ ата Айбаба керә. Р?хтирам белән баш иеп РёСЃУ™РЅР»У™С€У™.


Айбаба. Р?минлекме, Алмыш галиҗәнаплары, анабыз РђРєР±РёРєУ™ галиҗәнаплары. Р?кегезгә РґУ™ тәңреләр чуктин-чук тигез яшь биреп, РєТЇРї байлык У©СЃС‚У™Рї С…У©СЂРјУ™С‚ иңдерсеннәр!

Алмыш, Акбикә} (бергә). Рәхмәт, рәхмәт, изге ата, келәүләрең кабул булсын!

Алмыш. Р?Р·РіРµ ата, чакыртуым шул РёРґРµ, Сылукайның хәле аруланмый, имләвегезнең СЏСЂРґУ™РјРµ тимәде. У?ллә Хытай иленнән дарулаучы чакыртыргамы?

РђРєР±РёРєУ™. Р?Р·РіРµ ата, аннары тагын бернәрсә: Сылукай С‚У©С€ РєТЇСЂРіУ™РЅ, шуны юрамассыңмы? РЇРЅУ™СЃРµ, Сылукайга Тукбай РјРѕСЂР·Р° СЏС‚ илләрдән алып кайткан укалап теккән затлы бүрекне, Р±ТЇР»У™Рє итеп, башына кидергән.

Айбаба. Хатын-кыз төшендә яулык Р±У™Р№Р»У™СЃУ™, СЃУ™С„У™СЂ чыгар РґРёРї юрыйлар РёРґРµ. У? бүрек РєРёСЋРЅРµ РєРёСЏТЇРіУ™ чыгуга РґРёРї юрыйлар. Тәңреләр рәхмәте белән, Сылукай тиздән арыкланыр.

Акбикә. Рәхмәт, келәвең, төш юравың изге вакытка туры килсен.

Утташ тавышы. Бөек әлтабар, кам Аштабар килде.

Алмыш. Узгарып җибәр.



Кам Аштабар ашыгып керә, башын иеп исәнләшә.


Кам Аштабар. Барыгызга да иминлек, байлык келим, тәңреләр рәхмәтеннән аермасын!



Барысы да сәламне кабул итәләр.


Сылукай ханбичәнең хәле ничек, аруландымы?

Акбикә. Сылукайның хәле үзгәрешсез шул әле. Аштабар, Сылукай төш күргән, шуны юрасаңие! Сылукай төшендә Тукбай морзаның гарәп илләреннән алып кайткан укалы кырпы бүрекне, бүләк итеп, башына кидергәнне күргән.



Кам уйлана, әрле-бирле йөренә.


Кам Аштабар. Хатын-кызга ирләр бүреге кию килешеп үк бетми. Шуңа күрә бу төшне җилгә сөйләргә кирәк, начар булса, җил алып китсен!

Алмыш. Начар төшне җил алып китсен, дисеңме? Кам Аштабар, менә бер ай вакыт узды. Сылукайны изге ата Айбаба белән бергәләп имләдегез, шифасы булмады. Хытай иленнән дарулаучы чакыртырга булыр. Тәңреләр кабат йола туен кабул кылмадылар. Йөзләгән корбан чалынган иде. Бәлкем, йолабыз, динебез тугры түгелдер?



Барысы да гаҗәпләнеп, ханга карап тыналар. Утташ керә.


Утташ. Бөек әлтабар галиҗәнаплары, Тукбай морза белән ят кабилә кунаклары килделәр.

Алмыш. Бик вакытлы килделәр, керсеннәр.



Тукбай РјРѕСЂР·Р° белән бергә Габдрахман, Габдулла керәләр. Р?сәнләшеп, башларын иеп, кулларын күкрәкләренә куялар.


Тукбай морза. Барыгызга да иминлек, байлык, озак яшәвегезне келим!

Гарәпләр (бертавыштан). У?ссәламегаләйкем, Бөек Болгар ханы Алмыш галиҗәнаплары, ханбикә РђРєР±РёРєУ™ анабыз.

Сезнең тарафларга пәйгамбәребез Мөхәммәд галәйһиссәлам туган изге яклардан сәламнәребезне алып килдек. Болгар-йортка иминлек келибез, Алмыш хан белән Акбикә анага чуктин-чук яшь, ханбичә Сылукайның тиздән арыклануын бердәнбер Аллаһыдан ялварып үтенәбез, һәр намазымызда шуны искә алып дога кылабыз.



Алмыш әлтабар кунаклар белән ике куллап исәнләшә.


Алмыш. Рәхмәт, изге келәүләрегезгә. Тукбай морза сөйләгәние.

Тукбай морза. Алмыш әлтабар галиҗәнаплары! Менә, алтын шәһри Болгарны күреп, үзең белән танышырга, сөйләшергә дип, Мөхәммәд өммәтеннән Габдрахман белән аның шәкерте Габдулла килде.

Аларның РєТЇРї кенә мөлкәтен Каф таулары халыклары талаган. У? РёТЈ Р·СѓСЂ бүләкләрен РёР·РіРµ ТЇР·У™РЅРґУ™ кам Аштабар тартып алган. РЈР» алтын таҗ-калфак була.



У?лтабар уңайсызланып кала.


Алмыш. Кам Аштабар, әйтерең ни?

Кам Аштабар. Бөек әлтабар, кам СЃТЇР·Рµ тугры булыр. РњРёРЅ СѓР» сихерле калфакны изгеләр үзәнлегендәге корбан чала торган нарат төбенә, тирән чокырга күмдем. Р?ртәгесен барып карасам, СѓРіСЂС‹ зат, чокырны казып алып, таҗ-калфакны угрылап киткән. Юлчабар Батил Болгар-йортның астын У©СЃРєУ™ китереп СЌР·Р»У™Рї С‚У™ таба алмады.

Габдрахман. Алмыш галиҗәнаплары, Аллаһ Тәгаләнең рәхмәтләре белән Сылукай тиздән аруланыр. Менә без үзара киңәшләштек тә Габдулла шәкерттән Сылукай янында изге Коръән хәдисләрен укытырга булдык. Ул әзер.



Габдулла кулын йөрәгенә куеп баш ия, ризалыгын белдерә.


Тукбай морза. Габдулла шәкерт төзек күңелле, оланның догалары изге, келәве тугры, Сылукай озакламый аруланыр.

Кам Аштабар. Син нәрсә, Тукбай морза, безнең йолабыз, синеңчә, кыекмыни? Күңелебез төзек түгелмени? Тәңреләр каршында син язык кыласың, ягы йоланы өстен күреп мактыйсың.

Габдрахман. Болгар-йортның баш камы Аштабар, ислам дине, иң тугры дин булса да, ул башка йолаларны хурламый. Мөхәммәд галәйһиссәлам ислам динен кабул итү ирекле дигән. Син дә безнең йолаларыбызны хурлама.

Тукбай морза. Күп кенә төрки кабиләләр күптән инде, ислам йоласын кабул кылып, мөселман булып биш намаз укыйлар. Безнең Болгар кабиләсенә дә ул турыда уйларга кирәк. Агач, таш сыннарга гайбадәт кылу ул үзе бер язык түгелме икән?

Кам Аштабар. Тукбай, синең сүзең тәңреләрне җәберли, күчеңә кыран килер, телең корыр.

Тукбай морза. Мин, кам Аштабар, беркемне дә җәберләмим. Дөньяны күп гиздем, хаҗда булып, ислам динен кабул иттем, биш намазны калдырмыйм. Алладан башка тәңреләр булмавына ныклап инандым. Алла каршында изгелекле гамәлләрем җитәрлек күп.

Айбаба. Алмыш әлтабар, Коръән чумакларның[13 - Чумаклар – мөселманнар.] изге белеге булса да, Болгар-йортка кыран килергә торганда, ягы кабиләләрнең йоласын тоту язык булмасмы?

Алмыш. Ырудашлар, ханбичә Сылукайны нинди йола аруландыра, мин шул йоланы хөрмәт итәрмен. Хан сүзе бер булыр. Шул йола минем йолам булачак. Габдулла шәкерт, ризалыгың булгач, без каршы түгел. Сылукайга изге Коръән хәдисләрен укы!

Кам Аштабар. Алмыш әлтабар, СЏРЅ кабилә, СЏРЅ йола кешеләрен куеныңа аласың. У?Р±Рё-бабаларымызның йоласына, тәңреләрнең рухына балта чабасың. Күчеңә, Р?тил-йортка кыран чакырасың. (Гарәпләргә мөрәҗәгать РёС‚У™.) РЇРЅ кабилә кешеләре, чумаклар! У?РіУ™СЂ сезнең Тәңрегез безнең Тәңредән көчле булса, сезгә РґУ™ РјРёТЈР° Р±РёСЂРіУ™РЅ СЃРёС…СЂРё кодрәтне бирсен.



Кам күзе тәхет залының почмагында торган өч аяклы матур өстәл өстендәге хуш ис чыгарып, пыскып яна торган артышка төшә, һәм ул, шуңа якын килеп, бар көче белән сихри хәрәкәтләр ясый башлый.

Төтен көчәя, артыш күз алдында акрын гына түшәмгә таба күтәрелә һәм яңадан үз урынына кайта. Кам гарәпләргә күзенең «сихри» нурларын юнәлтә, алар, куеннарыннан кечкенә догалык алып, күзләрен күтәрмичә, тавышсыз гына укыйлар.

Аларга камның сихри көчләре тәэсир итми. Барлык кешеләр дә гаҗәпләнеп торалар. (Бу – кечкенә иллюзион трюк.)


Алмыш. Кам Аштабар, РєРёР»У™СЃРµ кыран РёРЅРґРµ килгән, язмыштан узмыш юктыр. Р?Р·РіРµ ата Айбаба белән СЃРёТЈР° ышанып, кызым Сылукайны дәваларга бирдем – ярдәмегез тимәде. Тәңреләргә багышлап Р±РёРє РєТЇРї корбан чалдык. Йола туе узгардык, барыбер ассу юктыр. У? хәзер комачауламагыз, бәлкем, СЏРЅ кабилә кешеләренең йоласы, тәңреләргә барып җитеп, Сылукай аруланыр. Кайсы Тәңренең рәхмәте белән Сылукай арыкланып аякка баса, шул РўУ™ТЈСЂРµ минем күңелемә якын булыр. У? сез, кам Аштабар, РёР·РіРµ ата Айбаба, телләрегезне йөгәнләгез, йөгәнсез атка тышау салалар. Р‘ТЇС‚У™РЅ сүзем юктыр…



Утташ йөгереп керә.


Утташ. Бөек әлтабар, юлчабар Батил белән мәхлук кам Күзәмеш килгәннәр, әлтабарны күрергә кирәк, бик зур кү бар, диләр.

Алмыш. Көн туса яңа кү. Керсеннәр, тыңлыйк үзләрен.



Утташ, чыгып, Батил белән Күзәмешне хан залына узгара. Күзәмеш сарайдагы кешеләрне күреп каушап кала. Үзен кулга алып, артышын селки-селки, келәү әйтә башлый.


Күзәмеш. Алас! Алас! Р?Р·РіРµ РёСЏР»У™СЂ РјРѕРЅРґР°, РёР·РіРµ РёСЏР»У™СЂ белән бергә РјРёРЅ РґУ™ РјРѕРЅРґР°-Р°-Р°! Явыз РёСЏР»У™СЂ, хан сараеннан качыгыз!..



Батил Күзәмешне туктата.


Батил. Бөек әлтабар, Мәгърип иле кунакларының таҗ-калфагы табылды. Күзәмеш, таҗ-калфакны биштәреңнән чыгар!



Барысы да гаҗәпләнеп, кызыксынып карыйлар. Күзәмеш үзен бик җаваплы кеше итеп хис итә. Тирә-ягына дикъкать белән карап чыккач кына, биштәрен ачып, алтын таҗ-калфакны чыгара. Батил, Күзәмеш кулыннан таҗны алып, Габдрахманга бирә. Гарәпләр шатланып кабул итәләр.


Алмыш. Батил! Тугры сөйлә, кем угры?

Батил. Бөек әлтабар галиҗәнаплары, кам Аштабар таҗ-калфакны күмеп киткәч, Каз тәпие ыруы угры Күрән токымы кешесе чокырдан таҗ-калфакны казып ала да карурманга илтеп күмә. Менә Күзәмеш кам булмаса, мәңге табылмас иде.

Күзәмеш. Мин ул угрыны беләм, ул узган ел Койтымбикә әбинең өч казын угрылады. Мин аны ай яктысында күреп алдым да артыннан иярдем. Шул угры таҗ-калфакны урманда күмеп киткәч, мин аны, казып алып, икенче җиргә күмдем. Ул бит – Сылукайга дигән таҗ-калфак. Сылукай арулангач китерермен дигән ием. Менә Батил белеп алган да, изге ияләр шулай кушты, әйдә хуҗаларына илтеп бирик, диде.



У?лтабар кычкырып көлеп Т—РёР±У™СЂУ™, Р°ТЈР° калганнар РґР° кушыла. Кам Аштабар хурлыгыннан ачуланып, ашыгып чыгып РєРёС‚У™.


Габдрахман. Бөек хан галиҗәнаплары, ханбичәгә атап алып килгән бүләгемезне кабул итегез!



Габдрахман белән Габдулла, алгарак чыгып, бүләк таҗ-калфакны дүрт куллап ханга сузалар.


Алмыш. Хөрмәтле кунаклар, бүләгегез өчен бик зур рәхмәтлебез. Тик сез аны Сылукайга үзегез тапшырыгыз. Анасы, Сылукайны чакырт!



Акбикә чыгып китә.

Айбаба дикъкать белән калфакны карый, матурлыгына соклана. РђРєР±РёРєУ™РіУ™ ияреп, Сылукай, Мәликә, Т–У™РјРёР»У™, У?РґРёУ™ керә. Р?сәнләшеп, баш РёСЏР»У™СЂ. Р?СЂР»У™СЂ РґУ™ С…У©СЂРјУ™С‚ күрсәтеп РёСЃУ™РЅР»У™С€У™Р»У™СЂ.


Тукбай морза. Сылукай, чибәркәй җарияләр, сезгә чуктин-чук арыклык келибез!

Габдрахман, Габдулла } (бергә). У?ссәламегаләйкем, ханбичә, хан сараеның Р±РёР·У™РєР»У™СЂРµ, чибәр кызлар!

Габдрахман. Ханбичә Сылукай, без, бик ерак юллар узып, Болгар-йортка килдек. Беренче булып безгә ярдәм кулын сузучы син булгансың икән. Безнең битләремезгә изге чишмә суын бөркүче, сагым йокысыннан уятучы Болгар-йортның фәрештәсе син Сылукай булгансың. Сылукайга атап китергән бүләгемез, менә шушы таҗ-калфак иде. Шушы калфак Болгар-йортка оҗмах нурлары китерсен! Габдулла шәкерт, хан Сылукайга бүләгемезне тапшыр.



Габдулла калфакны Сылукайның башына кидерә. Сылукайның кәефе күтәрелә, ул үзенә илаһи көч кергән кебек хис итә. Яшьләрнең күз карашлары очрашып, ике арада мәхәббәт уты кабына.

Лирик музыка яңгырый, сарай караңгылана, супер пәрдә кыска вакытка ябыла.



Р‘Р?ШЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



Хан сарае. Ефәк чаршау артында Сылукай белән кәнизәк кызлар Габдулланың Коръән хәдисләре укыганын тыңлап утыралар. Шәкерт укуын тәмамлый, чаршау артыннан кызлар чыга, янына тирәләп утырышалар, сораулар бирәләр.


Сылукай. Габдулла шәкерт, сезнең ул Мәгърип якларында гел дә кыш булмыймы?



Шәкерт кышның нәрсә икәнен аңлап бетерми.


Җәмилә. Кыш, кыш кар ява, у-у-у, салкын була. (Салкыннан тәнен дерелдәтеп күрсәтә.)

Габдулла. У?-У™-У™, кыш… СЋРє-СЋРє, гел җылы, гел кояшлы РєУ©РЅРЅУ™СЂ генә.

У?РґРёУ™ (Габдулланың җөббәсенә күрсәтеп). Бездә, Болгар-йортта, кыш РєУ©РЅРµ мондый кием белән ярты РєУ©РЅРґУ™ өшеп ТЇР»У™СЃРµТЈ.

Җәмилә. Габдулла, бу кием ничек дип атала.



Киеменә күрсәтә, тегесе башта аңламый, Җәмилә шәкертнең итәгеннән үк тарткалый.


Габдулла. У?-У™-У™, кием, Р±Сѓ – Т—У©Р±Р±У™.

У?РґРёУ™. Т–У©Р±Р±У™-У™ – РјУ™Р·У™Рє СЃТЇР·. РќРё, Габдулла, гарәп кызлары чибәрләрме?

Габдулла (уйланып). У?Р№Рµ, У™ Болгар кызлары сылурак.

Җәмилә. Кызлар, безне Мәликә бикә чакырган иде, гел онытканбыз бит. Сылукай, рөхсәтең булса, без китәр идек.

Сылукай. Кызлар, сез үз ирегегездә.



Кызлар баш иеп, чыгып китәләр.


Габдулла. Ханбичә Сылукай, остазым Габдрахман, тагын бер кат рәхмәтләр әйтеп, сиңа арыклык келәп дога укыды, Аллаһы Тәгаләдән шифалык сорады. Алтын калфакның ассуы булып, тиз араларда арыклануыңны Ходайдан сорап үтенде.

Сылукай. Рәхмәт, рәхмәт, шәкерт Габдулла. Син укыган Коръән хәдисләрен тыңлый башлагач, күңелем тынычланды, башым арыкланды, сулышларым киңәйде. Габдулла, мине дә гарәпчә укый-язарга өйрәт әле.

Габдулла. Сылукай, бу теләгеңне мин зур бүләк кебек кабул итәм. Бүгенге көннән үк өйрәнә башлыйбыз.

Сылукай. Габдулла, синең әти-әниең бармы?

Габдулла. Юк, мин сабый чакта аларны кяферләр үтергәннәр. Мине остазым Габдрахман бәк үстерде, укытты, менә сәяхәткә, Алланың рәхмәте белән, Болгар-йортка алып килде, сезнең нурлы йөзләрне күрергә насыйп булды.

Сылукай (шаяртып). У? яраткан кызың бар идеме?

Габдулла. Сылукай, үз гомеремдә беренче сине хур әл-җәннәт, мәләк әр-разны күрдем, шуңа башымны идем. Минем бүтән хатын-кызларны күргәнем булмады. Бездә хатын-кызлар ни-и-и… э-э-э, битләренә пәрәнҗә каплап йөриләр. Ят ирләргә хатын-кызлар битләрен күрсәтмәскә тиешләр, шәригать кушмый, йола кушмый.

Сылукай. Ничек инде йола кушмый?

Габдулла. Йола хатын-кызларны ят ирләрдән саклый. Ул йоланы бозган ир кеше яргулау ителә, үлем җәзасы да булырга мөмкин.

Сылукай. Р?слам йоласы хатын-кызларны СЏС‚ РєТЇР·Р»У™СЂРґУ™РЅ Р±РёРє саклый РёРєУ™РЅ.

Габдулла. У?Р№Рµ, дөрес. Нык саклый.

Сылукай. Габдулла шәкерт, син бөтенләйгә Болгар-йортта яшәргә калыр идеңме?

Габдулла (уйланып). Рћ-Рѕ-Рѕ, Сылукай, Р±Сѓ сорауга җавап Р±РёСЂТЇРµ авыр. Сезнең Р?тил-Р№РѕСЂС‚, Болгар-Р№РѕСЂС‚ РіТЇР·У™Р» Т—РёСЂРіУ™ урнашкан. Минем күңелемә Р±РёРє С…СѓС€ килде… Туган Т—РёСЂ РґУ™ сагындыра.



Акбикә керә. Габдулла каушап кала. Башын иеп, кулын күкрәгенә куеп, сүзсез сәлам бирә, китәргә җыена.


РђРєР±РёРєУ™. Р?РјРёРЅРјРµ, Габдулла шәкерт!

Габдулла. Вәгаләйкемәссәлам, Акбикә галиҗәнаплары.

Акбикә. Кызым, хәлең ничек?

Сылукай. У?нием, менә шушы алтын калфакны РєРёСЏ башлаганнан бирле, башым арыкланып калды. Габдулла шәкерткә СЂУ™С…РјУ™С‚, СѓР» укыган РљРѕСЂСЉУ™РЅ хәдисләрен тыңлагач, күңелем тынычланды, РєТЇРї яшисе РєРёР»У™ башлады.

Габдулла. РђРєР±РёРєУ™ галиҗәнаплары, остазым Габдрахман Р±У™Рє, Сылукай, тиздән арыкланып, сахраларга чыга башлар, РґРё. Р?згеләр чишмәсенә барып, бер Аллаһы Тәгаләгә РґРѕРіР° кылыр, РґРё.

Акбикә. Рәхмәт, рәхмәт, шәкерт Габдулла. Габдрахман бәккә дә рәхмәтләребезне җиткер.

Габдулла. Акбикә галиҗәнаплары, рәхмәтләрегезне иясенә җиткерермен. (Башын ия.) Миңа китәргә рөхсәт итегез!

Акбикә. Бар, бар, шәкерт, иртәгә дә шушы вакытта көтәбез.

Габдулла. Р?РјРёРЅ булыгыз!



Чыгып китә, Сылукай белән Акбикә икәүдән генә калып серләшәләр.


Акбикә. Кызым, кәефең ничек?

Сылукай. Аллага шөкер, әнием.

Акбикә. Кызым, син нәрсә, әллә ислам йоласын кабул кылдыңмы?

Сылукай. У?нием, РјРёРЅРµ шулай җавап бирергә шәкерт Габдулла өйрәтте.

Акбикә. Яхшылыкка өйрәтә, үзе дә имин булсын. (Серле карый.) Кызым, читтән яхшырак күренә, диләр, Габдулла шәкерткә ничек карыйсың?

Сылукай (уңайсызланып). РЈР» – Р±РёРє тәүфыйклы Р±ТЇР· бала. Р?слам йоласына тугрылыклы шәкерт.

Акбикә. Юлчабар Батил Габдулланың, сарайга килеп, Коръән хәдисләре укып йөргәненә бик борчыла, ди.

Сылукай. У?нием, РјРёРЅ Батилны С…У©СЂРјУ™С‚ РёС‚У™Рј, СѓР» бертуган абыем кебек. Бергә уйнап үстек Р±РёС‚.

Акбикә. Кызым, Кырым ханы икенче хатынлыкка сине сорап хәбәр җибәргән. Унҗиденче яшең белән барасың, балам…

Сылукай. У?РЅРё, РјРёРЅРµ СЏС‚ якларга җибәрер РёРґРµТЈРјРµ? РЎРёРЅРµТЈ яннан беркая РґР° китәсем килми.

Акбикә. Атаң да шулай ди, ят җиргә кызыбызны җибәрмәбез, ди. Миңа мирас калдырырга онык кирәк, ди. Кызым, шәкерт Габдулла да безнең күңелгә хуш килә, тик ул – ят кабилә баласы.



Сакчы Утташ керә.


Утташ. Акбикә галиҗәнаплары, Сылукай ханбичә, диван башы Күрән бәк Бөек Алмыш галиҗәнапларын күрергә тели.

Акбикә. Күрәнгә әйт, хан әле ял итә диген.

Утташ. Акбикә галиҗәнаплары, һич түзмәслек хәл кылынган, шул улакны китергән.

РђРєР±РёРєУ™ (каушап). Яман улакмы? РќРё-Рё-Рё, хәзер, хәзер әлтабарга ирештерермен. (Ашыгып, хан ягына кереп РєРёС‚У™ РґУ™ тиз генә әйләнеп чыга.) У?лтабар хәзер чыгар, РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє керә торсын.



Утташ чыгып, Күрән бәкне узгара. Күрән бәк хөрмәт күрсәтеп, баш иеп исәнләшә.


Күрән. Акбикә галиҗәнаплары, ханбичә Сылукай, сезгә Тәңре чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!

Акбикә, Сылукай } (бергә). Рәхмәт, рәхмәт Күрән бәк. Үзең дә күп яшә, бай бул!



Алмыш хан керә, Күрән бәк бил бөгеп сәлам бирә.


РљТЇСЂУ™РЅ. Р?РјРёРЅРјРµ, Бөек хан, тәңреләр чуктин-чук яшь бирсен, байлык, саулык бирсен!

Алмыш. Үзең дә иминме, Күрән бәк? Нәрсә булды, нинди улак китердең?

Күрән. Бөек хан, Болгар-йортка кам Аштабар зур кыран китерде.

Алмыш. Сөйлә, диван башы Күрән бәк, сузма, нәрсә булды?

РљТЇСЂУ™РЅ. Бөек хан, кам Аштабар Болгар-йортка Р·СѓСЂ кыран китергән. Габдрахман остазны кылыч аша уздырган… Өстәвенә, Р?згеләр үзәнендәге таш абакларны җимереп, агач сарыганнарга кара май сибеп СѓС‚ төрткән. Потлары белән гарәп илчеләре алдында хурлыкка калуын кичерә алмаган, ахрысы…



У?лтабар каушап кала, РђРєР±РёРєУ™ белән Сылукай аны, култыклап, тәхеткә утырталар.


Алмыш. Гаскәр башы Тимерҗан кая?

РљТЇСЂУ™РЅ. Бу яман улакны ишеткәч, Тимерҗан Р±У™Рє РёСЂ-атлы унбашы белән Р?згеләр үзәненә ташлана. Кам Аштабар, Тимерҗанның килүен РєТЇСЂРіУ™С‡, аран ярып, кылычын болгый-болгый РґР° ТЇР·-үзенә РєСѓР» сала. Кылычын ТЇР· эче аша узгара Т»У™Рј шунда СѓРє җан Р±РёСЂУ™.

Алмыш. Р™-У™-У™, тәңреләр, У©СЃС‚У™Рї-У©СЃС‚У™Рї, безнең Болгар-йортка кыран китерәсез, күчемнән башлап, РёРЅРґРµ Р?тил-йортка СѓРє барып җиттегез. РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє, Тукбай РјРѕСЂР·Р° белән Габдулла шәкерт, ислам йоласын тотып, Габдрахман Р±У™РєРЅРµ зурлап, ханнар зиратына Т—РёСЂР»У™СЂРіУ™ СЏСЂРґУ™Рј итсеннәр. Кам Аштабар Болгар-йортка Р·СѓСЂ кыран китерде. Бердәнбер Тәңренең – Аллаһының язганы шул булгандыр.

Күрән. Кам Аштабарны кая җирләргә?

Алмыш. Син үзең ничек уйлыйсың, диван башы?

Күрән. Бөек ханның ихтыярыннан узмыш юктыр. Кая кушсаң, шунда җирләрбез.

Алмыш. Минемчә, үзе ут төртеп яндырган сыннар янына җирләсәк, тәңреләр рәнҗемәсләр.

Күрән. Мин дә шулай уйлыйм, Бөек әлтабар. Алмыш галиҗәнаплары, иң дә мөһим сүземне озакка калдырып сөйлим.

Диван утырышыннан соң бәкләр, морзалар белән озак кына киңәшләшеп утырдык, күпчелектә синең уй-фикереңне хупладылар.

Алмыш. РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє, У™РіУ™СЂ РґУ™ без һаман РґР° шул агач, таш сыннарга инанып баш орабыз РёРєУ™РЅ, безне төрле яклап камап алган СЏС‚ ырулар басып алачак, ТЇР· даирәләренә көчләп кертәчәкләр, РєРѕР» РёС‚У™С‡У™РєР»У™СЂ. Үзегез белгәнчә, РЅРёС‡У™ еллар РёРЅРґРµ РҐУ™Р·У™СЂ ханына салым түлибез, кызларыбызны, хатыннарыбызны көчләп алып РєРёС‚У™Р»У™СЂ, РєРѕР» итеп саталар. Бу хурлыкка С‚ТЇР·У™СЂРіУ™ чара калмады… Хәзерге заманда РёТЈ көчле РґУ™ТЇР»У™С‚ – Багдад хәлифәсе. РљТЇРї кенә С‚У©СЂРєРё халыклар, ислам динен кабул итеп, туганнарча яшиләр, бер-беренә СЏСЂРґУ™Рј РёС‚У™Р»У™СЂ. У?РіУ™СЂ без, Болгар халкы, ислам динен кабул итсәк, СЏСѓ килгәндә, хәлифәттән, кардәш С‚У©СЂРєРё халыклардан СЏСЂРґУ™Рј РєУ©С‚У™СЂРіУ™ өметебез була. Аннан СЃРѕТЈ СЃУ™ТЇРґУ™ эшләре РґУ™ киңәеп РєРёС‚У™СЂ РёРґРµ.

Күрән. Бөек әлтабар, синең акыл-зирәклегеңне, уй-киңәшләреңне диван әһелләре хөрмәт итәләр. Үзең әйткәнчә, Тукбай морза, кәрван җыеп, Болгар ханы Алмышның илчесе булып, көзен хәлифәткә, Мөхәммәд пәйгамбәр иленә, хаҗга сәфәргә чыгачаклар.

Алмыш. Келәүләребезне, бердәнбер Күк Тәңре кабул кылсын!

РљТЇСЂУ™РЅ. Шулай булсын! РљТЇРє Тәңребез кабул кылсын! У?лтабар, СЋР» хәстәрен үзем карармын. Р?ТЈ ышанычлы РёСЂ-атларны сайлап кәрван җыярбыз.



Хан куеныннан кулъяулык алып селки, барысы да таралышалар.



Сәхнә караңгылана


АЛТЫНЧЫ КҮРЕНЕШ



Хан сарае. Музыка яңгырый. Еракта азан әйткән тавыш ишетелә. Азанны Габдулла шәкерт У™Р№С‚У™. Сылукай, Т–У™РјРёР»У™, У?РґРёУ™ көлешә-көлешә керәләр, С‚У™СЂУ™Р·У™ аша ишетелгән азан тавышын тыңлыйлар.


Җәмилә. Карале, Габдулланың тавышы ничек еракларга ишетелә.

У?РґРёУ™. РЈР» каян шулай кычкыра СЃРѕТЈ?

Сылукай. У?ллә белмисезме? Тукбай РјРѕСЂР·Р° үзенең бакчасының түренә, Тәңрегә – Аллаһы Тәгаләгә келәү теләр өчен, Р№РѕСЂС‚ салдырган, шуңа биек итеп каргу РґР° куйганнар. Р?слам йоласы буенча, шул каргудан азан әйтеп, келәү теләргә халыкны чакыралар.

Җәмилә. Сылукай, хәзер син гарәпчә укый да яза да беләсең, безне дә өйрәт инде. Без дә шул изге Коръән белеген укыр идек.

Сылукай. Габдулла барыгызны да гарәпчә укырга, язарга өйрәтәм диде.



Акбикә керә. Кызлар аны күреп, хөрмәт күрсәтеп баш ияләр, исәнләшәләр.


РђРєР±РёРєУ™. Р?РјРёРЅРЅУ™СЂРјРµ, кызлар!

Барысы РґР°. Р?РјРёРЅ, РёРјРёРЅ, ханбикә галиҗәнаплары.

Акбикә. Кызым Сылукай, инде арыкланып беттеңме?

Сылукай. Бер Тәңрегә – Аллага шөкер, әнием.



Кызын иркәләп кочаклый. Кызлар әдәплелек саклап чыгып китәләр.


Акбикә. Кызым, мин чуктин-чук шат синең арыклануыңа. Атаң белән мине бик куркытканиең. Тәңре – Аллаһы Тәгалә рәхмәте белән көзгә, имин булсак, туеңны ясарбыз. Яучылар күп, кыпчак ханы да улына димләтә.

Сылукай. У?нием, СЃРёРЅ Р±РёС‚ беләсең, РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ яныңнан беркая РґР° китмим. Шәкерт Габдулладан башка РјРёТЈР° Р±ТЇС‚У™РЅ РєРёСЏТЇ кирәкми…

Акбикә. Габдулла шәкерттән димче килгәне юк бит әле.

Сылукай. У?нием, СѓР» Р±РёС‚ – килгән кунак. Тукбай морзага әйтергә оялам РґРё. Аннан СЃРѕТЈ Батил РґР° Р°ТЈР° көнләшеп карый… РЈР» Р±РёРє борчыла.

Акбикә. Ул бала тормышның әчесен-төчесен татыган, яхшылыкның кадерен белер.

Сылукай. Габдулла, остазын кам Аштабар үтергәч, бик кайгыра. Батилга хөрмәт белән карый. Ул бит аларда яши, Тукбай морза аны үз улы кебек ярата. Батил мине яратуы турында Габдуллага сөйләгән.

РђРєР±РёРєУ™. У? СЃРёРЅ, кызым, Батилны яратасыңмы?

Сылукай. У?нием, СѓР» Р±РёС‚ минем абыем кебек, бергә үстек, кардәшләр кебек. РњРёРЅ аны С…У©СЂРјУ™С‚ РёС‚У™Рј.



Утташ керә, акрын гына хәбәр итә.


Утташ. Ханбикә, Сылукай галиҗәнаплары, Батил килде.

Акбикә. Батил? Ни йомыш ди?

Утташ. У?йтми, сүзем бар РґРё.

Акбикә. Ярар, алайса, сүзе булса керсен.



Утташ Батилны сарайга кертә. Батил үзен горур тотып, атлыгып керә, тезләнә.


Батил. Анабыз ханбикә галиҗәнаплары, Сылукай, сезгә иминлек келим, чуктин-чук гомер кичерегез!

Акбикә,Сылукай } (бергә). Рәхмәт, Батил.

Акбикә. Батил балам, йомышың ни, тыңлыйм?



Батил каушап тора.


Батил. Акбикә галиҗәнаплары, Сылукай! Мине кичерегез шулай сөйләргә батырчылык итүемә… Мин… мин Сылукайны кече яшьтән үк яратып үстем… Димче җибәрергә әтием рөхсәт бирми.

РђРєР±РёРєУ™. Улым Батил, тор, аягыңа бас. Без сезнең күчне Р±РёРє С…У©СЂРјУ™С‚ итәбез, кардәшләр кебек күрәбез. У?РЅРёРµТЈ – минем ахирәтем. РЁСѓТЈР° РєТЇСЂУ™ Сылукай ТЇР·Рµ С…У™Р» итсен.



Батил тезләнеп торуын дәвам итә.


Сылукай. Батил, мин сине абыем кебек хөрмәт итәм, мине җәберләмә… абыем булып кал.

Батил (торып аягына баса, башын ия). Ханбикә галиҗәнаплары, Сылукай, мине кичерегез бүтән сүзем юк.



Акрын гына борылып чыгып китә.


РђРєР±РёРєУ™. Р?-Рё-Рё бичара бала, ничек күңеле төште. Тормыш Р±РёРє катлаулы шул. Тәңренең РЅРё тәкъдиредер, язмыштан узмыш юктыр.

Сылукай. У?нием, нишлим СЃРѕТЈ? Батил минем өчен кардәш абыем кебек, РјРёРЅ аны туганым кебек яратам. У? шәкерт Габдулла әллә ничек… җанымны эретә, аны РєТЇСЂСЃУ™Рј, йөрәгем өзелердәй була…



Акбикә, кызын тыңлап, арлы-бирле йөренә.


Акбикә. Атаңның әйткән нәзере барие, кем дә кем Сылукай кызымны арыкландыра, шул киявем булачак, дигәние. Тәңреләрнең амин дигәненә туры килгәндер, кызым.



Алмыш керә, ул, елмаеп, сүзгә кушыла.


Алмыш. У?лтабар СЃТЇР·Рµ бер була, әйткән нәзерне ТЇС‚У™СЂРіУ™ РєРёСЂУ™Рє. У? СЃРёРЅ, кызым, ишетәм, минем нәзергә каршы түгел?!



Сылукай, оялып, тәрәзә янына килеп, урамга карый.


Сылукай. Атай, Тукбай морза, диван башы Күрән бәк, шәкерт Габдуллалар килделәр.



Кыңгырау шалтырый, сакчы Утташ керә.


Утташ. Бөек әлтабар галиҗәнаплары, Болгар-йортның аталары килделәр.

Алмыш. Керсеннәр.



Килгән кунаклар керәләр, әлтабар аларны зурлап каршы ала.


Кунаклар. Р?минлек, чуктин-чук озын гомер келибез бөек Алмыш әлтабар галиҗәнапларына, РђРєР±РёРєУ™ ханбикәбезгә, ханбичә Сылукаебызга.

Алмыш. Үзегезгә дә иминлек, кардәшләр, ырудашлар. Узыгыз, утырыгыз!



Кунаклар утырышалар, кемнәрдер басып тора.


Сөйләгез, нинди кү китердегез?

Тукбай. Мәрхүм Габдрахман бәкне ислам йоласы белән җирләдек, Бөек хан. Габдулла шәкерт изге белек – Коръән-Кәримне укыды. Мәрхүмне зурлап җирләдек. (Тукбай белән Габдулла кыска гына дога укып, битләрен сыпыралар.) Урыны оҗмахта булсын!

Бөек ханыбыз Алмыш галиҗәнаплары, без Мөхәммәд пәйгамбәр иленә хаҗга сәфәргә җыенырга булдык. Рөхсәтең булса, илчеләр җибәрсәң иде, көзен китсәк, язын әйләнеп кайтыриек.

Алмыш. Теләкләрегез РёР·РіРµ, Тукбай РјРѕСЂР·Р°. Диван башы РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє хәстәрен күрер. Тимерҗан сак өчен берничә унбашы кораллы алыплар әзерләр. Р?ТЈ яхшы чаптарларны җайдакларсыз, кыпчак далаларында яшь РґУ©СЏР»У™СЂ сатып алырсыз.

Күрән бәк. Бөек хан, боерыгың үтәлер. Шуны да әйтмәкче идем: Тукбай морза углы Батил, үзе теләп, кораллы унбиш ир-ат белән Казансу кирмәненә китте. Кирмәнне таш каргулар салып ныгытам, дип сүз бирде.

Алмыш. Тукбай РјРѕСЂР·Р°, углың өчен СЂУ™С…РјУ™С‚. Р?тил-Р№РѕСЂС‚ өчен тырыша.



У?лтабар Габдулланы абайлап ала, СѓР», Болгар егете киемендә булгач, аны танымый торган.


Танымый торам, Габдулла шәкерт С‚У™ килгән РёРєУ™РЅ. (Уйланып.) Габдулла шәкерт, әйткән нәзерем барие, кем РґУ™ кем Сылукайны арыкландыра, шул киявем булыр РґРёРіУ™РЅ идем. РЈР» шобага СЃРёТЈР° насыйп булган РёРєУ™РЅ. У?РіУ™СЂ СЂРёР·Р° булсаң, яучы Т—РёР±У™СЂ.



Габдулла уңайсызланып басып тора. Аны сынаулы караш белән Акбикә, Сылукай читтән күзәтәләр.


Габдулла. Бөек хан, миңа шундый зур ихтирамың өчен тормышым да кызганыч түгел, гомергә тугрылыклы, ышанычлы углың булырмын.



Тезләнеп, башын РёСЏ. У?лтабар аның башыннан сыйпый.


Күрән бәк. Алмыш галиҗәнаплары, ошбу изге бүз бала Габдуллага үзем димче булып, Сылукайның кулын сорар идек. Габдулла шәкерт, син ризамы?



Шәкерт аптырап, каушап кала.


Габдулла. Күрән бәк, мин бик шат.



Башын иеп, оялып, идәнгә карап тора.


Алмыш. Күрән бәк, Габдулла риза булгач сора инде, нишләп телеңне йотып торасың?



Күрән бәк уянып киткәндәй була, тамагын кыра.


РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє. Бөек Алмыш хан, сезнең гөлбакчада ТЇСЃРєУ™РЅ бердәнбер затлы сылу гөлегез бар. Сылугөлнең токымнары булып сезне шатландыру өчен, СѓР» затлы гөлне икенче гөлбакчага күчереп утырту мәслихәт булыр РёРґРµ. Безнең бакчада РґР° РіТЇР·У™Р» РіУ©Р» С‡У™С‡У™Рє атып утыра. У?РіУ™СЂ аларны бергә утыртсак, гөлбакча тагы РґР° ямьләнерие.

Алмыш. Күрән бәк, сүзләрең колакларны иркәли, йөрәккә бал да май булып ята. Ханбикә Акбикә ни дияр?

Акбикә. Сылукайның ризалыгы булса, мин риза, атасы.

Алмыш. Күрән бәк, Габдулла шәкерт, туйга әзерләнегез.

Тукбай РјРѕСЂР·Р°. Алмыш хан, РђРєР±РёРєУ™ галиҗәнаплары, ислам йоласы белән үзем никах укырмын. Борынгы Болгар илендә беренче мөселман никахы булыр. Р?ншалла!

Алмыш. Күрәзәче Айбаба дөрес РєТЇСЂУ™Р·У™Р»У™РіУ™РЅ, менә минем күчкә РґУ™ шатлык РєРёР»У™. РўСѓР№РіР° Айбабаны РґР° чакырыгыз. У? хәзер димчеләр хөрмәтенә У©СЃС‚У™Р» С…У™СЃС‚У™СЂР»У™СЂРіУ™!



Музыка яңгырый, чаршау артыннан кәнизәкләр, башка сарай кешеләре чыгалар.

Р?СЂР»У™СЂ таралышып утыралар, кызлар, Сылукайны уртага алып, туй җырын җырлыйлар.


Кыз балага сүз әйтмәгез,
Ал йөзен кызартмагыз;
Йөзек кашы зөбәрҗәт күк
Кыз баланы саклагыз!



Җыр салмак биюгә күчә, кыз белән егетне уртага алып бииләр, шулай итеп, булачак туйның димчеләр мәҗлесе башлана, кыллы музыка кораллары уйнаган, быргылар кычкырткан, дөмбер суккан тавышлар, акрынлап томан эчендә калалар. Хан сарае караңгылана. Хронометр суккан тавышлар көчәя. Хан сарае бушап кала.



Т–Р?ДЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



Хан сарае акрын гына яктыртыла. Р?шеккә СЌР»У™ торган кечкенә кыңгырау тавышы ишетелә. Сарайның эчке сакчысы Утташ керә, башын иеп, ханны көтеп тора. РЇР» бүлмәсеннән Алмыш әлтабар чыга. РЈР» РёРЅРґРµ РєТЇРїС‚У™РЅ аякта, күңелендә борчылу.


Алмыш. Тыңлыйм, Утташ, нәрсә булды, ни кү әйтерсең?

Утташ. Бөек хан, Казансу кирмәненнән яман РєТЇ килде. Р?СЂ-атлы юлчабар Р±РёРє С‚У™ яман РєТЇ китергән.

Алмыш. Утташ, сүзеңне кыска тот.

Утташ. Бөек әлтабар, Тукбай морза углы Батил, Казансу кирмәнен саклаганда, ыслау явы белән сугышта һәлак булган.

Алмыш. Р?СЂ-атлы юлчабар ТЇР·Рµ кайда?

Утташ. Бөек әлтабар, СѓР» РґР° яралы, С€У™Т»СЂРё Болгарга РєУ©С‡-хәлгә килеп җиткән, хезмәтчеләр йортында шифалана, хәле начар. Ыслау СЏРІС‹ көчле була, ярый әле, гаскәр башы Тимерҗан Р±У™Рє, ярты С‚У©РјУ™РЅ СЏСѓРіРёСЂРµ белән Казансу кирмәнен саклап, уннан артык РєУ©Р№РјУ™Р»У™СЂРµ белән РєТЇРї кенә ыслауларны Кара Р?тил төбенә озаткан.

Алмыш. Йә-ә-ә Тәңре, тагын нинди яман күләр китерерсең инде?

Утташ. Бөек хан, тагын бер РєТЇ бар, Багдад хәлифәсеннән, Тукбай морзага ияреп, Р±РёРє Р·СѓСЂ кәрван РЁУ™Т»СЂРё Болгарга СЋР» тота, РґРё. РљТЇ китерүче сөенечен алды. Кәрван, Җигүле тауларын узып, тиздән Кара Р?тилне РєРёС‡У™СЂРіУ™ тиеш, РґРё.

Алмыш. Шатлык та зур, кыран да аз түгел. Тукбай морза бердәнбер ир-ат булган бүз баласын югалтты. Батил киләчәктә гаскәр башы булыр дип өметли идем.



Ерактан эндәшә-эндәшә, ханбикә Акбикә керә.


Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар.



Утташ чыгып китә.


Акбикә. Атасы, атасы, шатлыгыбыз бик зур. Сөенче бүләге синнән. Оныгың бар, шатлан!

Алмыш. Шөкер, Тәңрем, шөкер. Бер әчесен, бер төчесен бирәсең. Анасы, мин бик шат, рәхмәт Сылукайга, миңа мирас калдырырга онык бүләк итте.

Мин дә сиңа шатлыклы кү әйтәм, Тукбай морза зур кәрван белән Җигүле тавына кайтып җиткән. Мөхәммәд пәйгамбәр иленнән илчеләр алып кайта. Төгәл ун айда, Тәңренең рәхмәте белән, нинди ерак юлдан исән-сау әйләнеп кайттылар. Анасы, шатлыкка ияреп, кыран кү дә безнең йортка керде.

Акбикә (борчылып). Йә-ә Тәңрем, нәрсә булды тагын?

Алмыш. Казансу кирмәнен саклаганда, ыслаулар белән сугышта Батил һәлак булган.

РђРєР±РёРєУ™ (елап). Р?-Рё-Рё балакаем, язмышың шул булган икән… Т®Р· балам кебек якын күрдем, Сылукай белән бергә уйнап үстеләр. У?РЅРёСЃРµ Айсылу белән ахирәт дуслар булып гомер кичердек, РёРЅРґРµ Р°ТЈР° Р±Сѓ РєТЇРЅРµ ничек улак итәргә… Атасы, СЃРёТЈР° әйтергә батырчылык итмәдек, Батил, Казансу кирмәненә РєРёС‚У™СЂ алдыннан, Сылукайны сорап килгәние.

Алмыш. У? нишләп РјРёРЅРЅУ™РЅ яшердегез?

Акбикә. Атасы, сине борчымаска булдык, болай да борчылуың чиктән ашкан. Сылукай Батилга мин сине абыем кебек хөрмәт итәм, мине җәберләмә, абыем булып кал, диде. Аннан соң үзеңнең кем дә кем Сылукайны арыкландыра, киявем шул булыр, дип әйткән нәзерең дә барие.

Алмыш. Анасы, тугры сөйлисең, тәңреләргә келәү әйтеп нәзерләгәнием. Җитмәсә, бердәнбер кызым Сылукай үз язмышын үзе хәл кылды, язмыштан узмыш юктыр. Батил да миңа бик кадерле, үз балам кебек иде. Тәңреләрнең келәүләре шулай булгандыр. (Сакчы Утташны чакыра.) Утташ! (Ашыгып, Утташ керә.) Диван башы Күрән бәкне чакырт.

Утташ. Баш өсте, Бөек әлтабар. (Ашыгып чыгып китә.)

Алмыш. Анасы, Тукбай морза белән Багдад хәлифәсе илчеләре дә Болгар-йортка сәфәр тоталар. Кунакларны хөрмәт белән каршыларга, сый-хөрмәт күрсәтергә кирәк булыр.

Акбикә. Атасы, йөзеңә кызыллык китермәм, син боерганча булыр.



Кыңгырау шалтырый, Утташ керә.


Утташ. Бөек хан, Күрән бәк чакырмыйча үзе килгән.

Алмыш. Керсен.



Утташ чыгып китә, диван башы Күрән керә.


РљТЇСЂУ™РЅ. Р?минлек, чуктин-чук гомер келим, Бөек Алмыш хан. Анабыз ханбикә РђРєР±РёРєУ™РіУ™ РґУ™ теләгем РёР·РіРµ, ханбичәбез Сылукай икегезгә РґУ™ онык Р±ТЇР»У™Рє итсен!

Алмыш, Акбикә} (бергә). Рәхмәт, Күрән бәк, изге келәүләреңә.

Алмыш хан. Күрән бәк, тәңреләр, келәвемне кабул кылып, бүген миңа онык бүләк иттеләр. Сылукайның углы бар.

Күрән (шатланып). Бөек хан, анабыз Акбикә, икегезне дә котлыйм! Оныгыгыз арык ир-ат булып, мирас тотарлык булсын!

Алмыш, Акбикә } (бергә). Рәхмәт, рәхмәт яхшы келәвеңә.

Алмыш. РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє, Тукбай РјРѕСЂР·Р° гарәп илчеләре белән Җигүле тавына кайтып җиткәннәр. Р?РЅРґРµ Кара Р?тилне кичәләрдер. Кунакларны, бөтен Болгар халкын җыеп, зурлап каршыларга РєРёСЂУ™Рє. Быргы кычкыртып, дөңгер кагып.

Күрән. Баш өсте, Бөек әлтабар. Боерыгың җиренә җиткерелер.

Алмыш. Кунаклар санына җитәрлек итеп, пар тояклы маллар чалыгыз. Казна, шөкер, сай түгел, сый-хөрмәтне мул тотыгыз. Гарәпләрең кәрван башын хан сараеның кунаклар күченә китерерсең.

Күрән. Баш өсте, Бөек әлтабар, боерыгың үтәлер.

Алмыш. Күрән бәк, инде хәбәрдардыр, Тукбай морза углы Батил ыслаулылар явында һәлак булган.

РљТЇСЂУ™РЅ. Хәбәрдар, хәбәрдар, Алмыш хан. Казансу кирмәнендә РєТЇРї кенә РёСЂ-атлар башларын корбан куйганнар. У?РјРјР° Р?тил-йортымызга СЏСѓ булып килгән ыслауларны кертмәгәннәр. РўУ™ТЈСЂРµ җаннарын РёР·РіРµ кылсын, күчләренә РёР» казнасыннан СЏСЂРґУ™Рј булыр.

Алмыш. РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє, тугры сөйлисең, һәлак булган Т»У™СЂ РёСЂ-атка диван карары белән СЏСЂРґУ™Рј булыр. Р?тил-йортымызның Т»У™СЂ РёСЂ-аты алтын бәһасенә торадыр.



Кыңгырау шалтырый, ашыгып, Утташ керә.


Утташ. Бөек әлтабар, шәһәр урамында кам урынына калган Күзәмеш, дөңгер сугып, кү таратып йөри. Халыкны шәһәр капкасы янына Тукбай морза белән килүче гарәп илчеләрен каршыларга чакыра.



У?лтабар белән РљТЇСЂУ™РЅ, бераз гаҗәпсенеп, бер-беренә карыйлар.


Алмыш (кәефе күтәрелеп). Менә сиңа Күзәмеш, әлтабар белән диван башыннан да узып, шатлыклы кү китергән.

РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє. Бөек хан, СѓР» Р±ТЇР· баланың күңеле саф, Р?тил-йортымыз өчен җанын фида кылырга РґР° ризадыр.

Утташ. Бөек хан, халык шәһәр капкасына таба агыла.

Алмыш. РљТЇСЂУ™РЅ Р±У™Рє, СЃРёРЅ, диван башы буларак, кара елгырга атланып РІУ™Р·РёСЂР»У™СЂ белән кунакларны каршыла, РјРёРЅ РґУ™ килеп җитәрмен. Р?СЂС‚У™РіУ™ Тургайлар тирәгендә Болгар халкын җыеп кунакларны кабул итәрбез.



Хан сарае караңгылана. Шәһәр урамында дөңгер суккан тавыш яңгырый.


Күзәмеш тавышы. Болгар халкы, Болгар халкы! Тукбай РјРѕСЂР·Р°, Р·СѓСЂ СЃУ™СЏС…У™С‚ кылып, Р?тил-йортка кайтты. Т®Р·Рµ белән кунаклар РґР° алып кайткан, кунакларны каршыларга барыгыз. Кадерле кунакларны каршылагыз!



Дөңгер суккан, быргы кычкырткан тавышлар көчәя. Шул кыска вакытта декорация алышына. Сәхнә акрын гына томаннар эчендә яктыра. Офыкта яшел дала. Һавада тургайларның, сандугачларның җаннарга ләззәт биреп сайраулары бай табигатькә тарала. Яшел хәтфә чирәмгә хан чатыры корылган, ханның гаскәри егетләре келәм җәяләр, тәхет чыгарып куялар, коралланган ике сакчы ян-якка баса. Быргы тавышы яңгырый, дөңгер сугалар. Тәхетнең уң ягына – Болгар кешеләре, сул ягына милли киемнәрдә гарәп кунаклары урын ала, әлтабарны көтәләр. Сөрәнче хан белән ханбикәнең килгәнен хәбәр итә.


Сөрәнче. Җәмәгать! Болгар халкы! Ерак гарәп илләреннән килгән кунаклар! Болгар ханы Алмыш галиҗәнаплары белән ханбикә Акбикәне каршы алыгыз!



Заманча музыка яңгырый, дөңгер сугалар. Чардуган эченнән әлтабар Алмыш чыга, аның артыннан Акбикә күренә. Алмыш, кул биреп, хөрмәт күрсәтеп, аны үзе белән янәшә бастыра.


Алмыш. Ерак Багдад хәлифәсеннән килгән мөселман кунаклар, туган Болгар халкы, барыгызга да чуктин-чук гомер, байлык, арулык келим. Көтеп алган илче-кунакларыбыз, күп кенә авырлыклар күреп, ерак юллар, сулар кичеп, исән-сау килеп җитүегезгә без бик шат. Менә Болгар халкы, бөтен төбәкләрдән җыелып, Багдад хәлифе Җәгъфәр әл-Мөкътәдир хәзрәтләре җибәргән хатны укырга җыелдык. Тукбай морза, сиңа, кадерле илчеләрне исән-сау алып кайтуың өчен, Болгар халкы исеменнән бик зур рәхмәт! Үзеңә, гаиләңә арулык, күп яшәвеңне телибез!



Быргы, дөмбер тавышлары яңгырый.


Тукбай РјРѕСЂР·Р°. Бисмилләһир-рахмәнир-рахим, әссәламегаләйкем, Болгар-йортның атасы әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, Болгар-йортның У™РЅРєУ™СЃРµ РђРєР±РёРєУ™ ханым, барча Болгар халкы! Бөек әлтабар, татлы келәүләрең өчен Р±РёРє Р·СѓСЂ СЂУ™С…РјУ™С‚! РњРёРЅ Болгар-йортыбызга Р±РёСЂУ™СЃРµ бурычымны гына үтәдем. Бүген Р?тил-йортыбыз тормышында РёТЈ РјУ©Т»РёРј мизгелләр якынлашты. Багдад хәлифе Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™Р»-РњУ©РєСЉС‚У™РґРёСЂ хәзрәтләре, үзенең РёТЈ ышанычлы илчеләрен Сусан У™СЂ-Р У™СЃСЃРёРіРЅРµ Т»У™Рј сәркатибе У?С…РјУ™Рґ РёР±РЅРµ Фазланны безгә илче итеп Т—РёР±У™СЂРґРµ, РјРёРЅ аларның юлдашы булдым.



Р?лче Сусан У™СЂ-Р У™СЃСЃРёРі, алга чыгып, Алмыш янына РєРёР»У™, РєСѓР» кысышып, кочаклашып РёСЃУ™РЅР»У™С€У™Р»У™СЂ. Гарәпләр озынча РёРєРµ кара байрак РєТЇС‚У™СЂУ™Р»У™СЂ, анда алтын хәрефләрдән РёР·РіРµ РљРѕСЂСЉУ™РЅ СЃТЇСЂУ™Р»У™СЂРµ язылган. Р?лче Сусан У™СЂ-Р У™СЃСЃРёРі РјУ©СЌРјРёРЅРЅУ™СЂ әмиренең РёТЈ өлкән С‚ТЇСЂУ™Р»У™СЂРµ РєРёСЏ торган, алтын укалап бизәлгән кара чапанны әлтабарның иңенә сала, У™ Фазлан РђРєР±РёРєУ™РЅРµТЈ алдына бизәкле затлы чапан Т»У™Рј хушбуйлар, асылташлар РєСѓСЏ. Быргылар кычкыра, дөмбер сугалар, халык алкышлап РєСѓР» чаба.


Сусан У™СЂ-Р У™СЃСЃРёРі. Бөек Болгар ханы әлтабар Алмыш, РђРєР±РёРєУ™ галиҗәнаплары, без иминлек С€У™Т»У™СЂРµ Багдад иленең хәлифе Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™Р»-РњУ©РєСЉС‚У™РґРёСЂ хәзрәтләре боерыгын ТЇС‚У™Рї, сезләрнең Р±РёРє С‚У™ РіТЇР·У™Р» Болгар-йортны күрергә насыйп булды, күңелләребезгә сыймас шатлык килде. Хөрмәтле әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, СЂУ©С…СЃУ™С‚ итегез, сәркатип, мөселман хокуклары, ислам РґРёРЅРµ белгече У?С…РјУ™Рґ РёР±РЅРµ Фазлан, Багдад хәлифе Т–У™РіСЉС„У™СЂ У™Р»- РњУ©РєСЉС‚У™РґРёСЂ хәзрәтләренең, сезнең тарафларга юллаган хатын укырга.



У?лтабар, ризалыгын биреп, кулы белән С…У™СЂУ™РєУ™С‚ ясый. Быргылар кычкыра, дөмбер сугалар. Халык шатланып РєСѓР» чаба. Фазлан уртага чыгып, хәлиф Т—РёР±У™СЂРіУ™РЅ, торба итеп С‚У©СЂРіУ™РЅ хатны җәеп укый башлый. Бөтен халык, аяк өстенә басып, хат СѓРєСѓРЅС‹ тыңлый.


Р?Р±РЅРµ Фазлан. Бисмилләһир-рахмәнир-рахим, әссәламегаләйкем, Болгар-йортның атасы, әлтабар Алмыш галиҗәнаплары, Болгар-йортның У™РЅРєУ™СЃРµ, РђРєР±РёРєУ™ ханым, барча Болгар халкы! Без Аллаһы Тәгаләнең рәхмәтләре белән мөселманнарга иңдергән РљРѕСЂСЉУ™РЅ-РљУ™СЂРёРј белекне сезгә алып килдек. Шушы РёР·РіРµ белекне саф күңелегездән кабул итсәгез, без, Аллаһы Тәгалә каршында РёР·РіРµ бурычыбызны үтәдек РґРёРї, кыямәт РєУ©РЅРґУ™ җавап тотарга әзер.

У?РіСѓСѓР·Сѓ билләһи РјРёРЅУ™-С€-шәйтаани-СЂ-СЂР°Т—РёРј. Бисмилләһир-рахмәәни-СЂ-рахим.

У?Р»-С…У™РјРґТЇ лилләһи раббил гааләмиин. У?СЂ-рахмәәни-СЂ-рахим. Мәәлики Р№У™ТЇРјРё-Рґ-дииин…



Фазланның тавышын акрынлап музыка басып СѓР·Р°. Хат укылып беткәч, Сусан У™СЂ-Р У™СЃСЃРёРі, тантаналы итеп, РљРѕСЂСЉУ™РЅ-РљУ™СЂРёРјРЅРµ әлтабарга тапшыра. У?лтабар РљРѕСЂСЉУ™РЅРЅРµ тантаналы итеп, баш өстенә күтәреп, маңгае белән кагыла…


Алмыш. Бөек хәлифәт илчесе Сусан У™СЂ-Р У™СЃСЃРёРі, сәркатиб У?С…РјУ™Рґ РёР±РЅРµ Фазлан, Болгар халкына ерак илдән, РёР·РіРµ Т—РёСЂР»У™СЂРґУ™РЅ алып килгән бүләгегез Р±РёРє Р·СѓСЂ, без Р±Сѓ Р±ТЇР»У™РєРЅРµ көтеп алдык, РєРёР»У™С‡У™РєС‚У™ Болгар халкы РєТЇРї гасырлар буена Р?Р·РіРµ китап итеп саклар. Хәлифәт сәяхәтчесе Габдулла РґРёРіУ™РЅ Р±ТЇР· бала – Болгар халкының РєРёСЏРІРµ, Болгар ханбичәсе Сылукай гарәп халкының килене булды.



Кунаклар алдына Габдулла белән кулына күкрәк баласы күтәргән Сылукай чыгалар. Гарәпләр яшьләрнең иңнәренә затлы тукымадан тегелгән чапаннарны салалар. Тантаналы музыка яңгырый, яшьләр, рәхмәт әйтеп, хан белән ханбикә артына басалар.


Укымышлы Габдулла бер ел эчендә халкымызны ислам дине белән таныштырды, Аллаһы Тәгаләнең илчесе Мөхәммәд хәзрәт турында күп кенә мәгълүматлар сөйләде.

Хөрмәтле Сусан әр-Рәссиг, ибне Фазлан, Болгар халкы, бердәнбер Аллаһы Тәгаләнең Коръән-Кәримен кабул кылып, рәсүлулла Мөхәммәд пәйгамбәрнең васыятьләрен саф күңелдән кабул итә.



Тантаналы музыка яңгырый, гарәп кунаклары, намазлык җәеп, намаз укырга әзерләнәләр. Аларга ияреп, Тукбай морза, Габдулла, морза хезмәтчеләре дә намазга басалар. Шәһри Болгарда ил күләмли беренче намаз укыла. Намаз укучыларның тавышы еракларга тарала, милли музыка шул тавышларга кушыла.



РџУ™СЂРґУ™



В В В В 2009




БЕЗНЕҢ АВЫЛ НАПОЛЕОНЫ



Музыкаль комедия ике пәрдәдә


Катнашалар:



Эльвира – Наполеон, авыл Советы рәисе.

Мөршидә – клуб мөдире.

У?кълимә У™Р±Рё – авыл карчыгы.

Мөкатдәс – авыл механигы.

Р?РґСЂРёСЃ, Р?Р±СЂРёСЃ} авыл эшсезләре, хәмер корбаннары.

Фердинанд – «яңа татар», коттедж хуҗасы.



БЕРЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



Авыл күренеше. Лейтмотив «авыл көе» яңгырый. Еракта әтәч кычкырганы, этләр өргәне ишетелә. Авыл уртасында буа, ул зур күл булып җәелгән. Төрле муллыкта, бигрәк тә шәһәр байларының ике катлы йортлары күзгә ташлана. Клуб ишегалды. Тәртипсез тезелгән урындык, эскәмияләр әле генә узган җыелышны хәтерләтә. Урындыкта клуб мөдире Мөршидә җырлап (шыңшып) утыра. Кулында гипс, егылып кулын имгәткән.


Мөршидә (җырлый).

Аклы ситса күлмәгемне
Ал итәрмен дисеңме?
Элек сөеп, хәзер ташлап
Хур итәрмен дисеңме?!

(Урыныннан торып). Р?сәнмесез! РњРёРЅ Салмыш авылының клуб РјУ©РґРёСЂРµ Мөршидә. У?ле генә шушы клуб ишегалдында авыл җыелышы булып СѓР·РґС‹. Клубның СЃУ™С…РЅУ™СЃРµ РґУ™ җимерек хәлдә булгач, Салмыш авыл җирле үзидарә СЂУ™РёСЃРµ РЁУ™ТЇРєУ™С‚ Р У™РёСЃРѕРІРёС‡ ишегалдында гына узгарабыз РґРёРґРµ. Җыелыш Р±РёРє шау-шулы булды. Авыл Советы рәисен сайладык. РђСЏРіС‹ җиңел булсын, У™РЅУ™ ТЇР·Рµ РґУ™ РєРёР»У™.



Гәүдәгә җыйнак кына яңа сайланган авыл Советы рәисе

Эльвира керә.


Эльвира. Балтасы суга төшкән кеше кебек нишләп моңаеп утырасың? Бу эскәмияләрне клубка кертергә кирәктер бит?!

Мөршидә. Кирәген кирәк тә, күрәсең бит кул гипста. Узып баручы берәр малай-шалай булмасмы дип утырам.



Эльвира узып баручы Р?РґСЂРёСЃ белән Р?Р±СЂРёСЃРЅРµ РєТЇСЂУ™.


Эльвира. У?Р№-Р№-Р№ егетләр! Р?РґСЂРёСЃ, Р?Р±СЂРёСЃ, килегез әле, сезгә йомышыбыз бар РёРґРµ.



Сәхнә артыннан ирләр тавышы.


Тавыш. Вакыт юк, ашыгабыз…

Эльвира. Егетләр, бер генә минутка кереп чыгыгыз инде, сезне кызлар чакыра бит!



Галстук таккан Р?РґСЂРёСЃ, аның дусты Р?Р±СЂРёСЃ керә.


Р?РґСЂРёСЃ (СЏРє-ягына каранып). Кая безне чакырган кызлар, что-то күренмиләр?

Р?Р±СЂРёСЃ (СЌСЃРєУ™РјРёСЏ асларына карап). Кая кызларыгыз, Т—У™, күрсәтегез әле! РљТЇРїС‚У™РЅ У©Р№Р»У™РЅУ™СЃРµ килеп Р№У©СЂРё, С…Р°-С…Р°-ха…

Эльвира. Егетләр, шушы эскәмияләрне клубка кертергә ярдәм итегез әле!

Р?Р±СЂРёСЃ. Безнең вакыт СЋРє, кибет ачылганга СѓРЅ РјРёРЅСѓС‚ булды РёРЅРґРµ, без ашыгабыз… У™РЅУ™ завклуб ТЇР·Рµ кертсен. РђС…РёСЂРё, У™Р№РґУ™, СЃРѕТЈРіР° калабыз.

Эльвира. Егетләр, сезнең оятыгыз бармы, юкмы? Күрәсез бит, Мөршидәнең кулында гипс.

Р?Р±СЂРёСЃ (Мөршидәнең кулына карап). РђР№-СЏР№-яй… Мөршидә, РЅУ™СЂСЃУ™ булды? РљТЇСЂРјРё РґУ™ торам. Теге Казан җегете кыерсытмагандыр Р±РёС‚? РњРёРЅ Р°ТЈР° күрмәгәнен күрсәтәм… (Җиңен сызгана, һаваланып Р№У©СЂРё.)

Эльвира. Р?Р±СЂРёСЃ, СЃРёРЅ башта СЌСЃРєУ™РјРёСЏР»У™СЂРЅРµ клубка кертеп егетлек эшлә, соңынтын РєТЇР· күрер.

Р?РґСЂРёСЃ (галстугын төзәтеп). У?Р№РґУ™, бездән булсын изгелек.



Эскәмияләрне клубка кертә башлыйлар.


Эльвира. Кайчан инде гипсыңны алалар?

Мөршидә. Шушы атнада диделәр.

Эльвира. Бармакларың хәрәкәтләнәме соң?

Мөршидә. Хәрәкәтләнә, тик беләк бик кычыта.

Эльвира. Алайса, кулың төзәлеп бетә инде.



Р?РґСЂРёСЃ белән Р?Р±СЂРёСЃ эшләрен бетерәләр.


Р?РґСЂРёСЃ. Эльвира ханым, үтенечегез үтәлде, эшне кабул итегез!

Эльвира. Сүз тыңлавыгыз өчен рәхмәт, егетләр!

Р?Р±СЂРёСЃ (китеп барышлый). Рәхмәткә илле грамм РґР° салмыйлар. (Р?РґСЂРёСЃРєУ™.) У?Р№РґУ™ РёРЅРґРµ, кибет ачылганга ярты сәгать була Р±РёС‚, без килгәнне РЎУ™СЂРёСЏ зарыгып көтәдер…



Ашыгып чыгып китәләр.


Мөршидә. Бу ике сәрхуштан туеп беттем инде. Дискотекага киләләр дә яшьләргә бәйләнеп йөриләр.

Эльвира. Р?Р±СЂРёСЃРµ шалапайның шалапае РёРЅРґРµ. Тегесе, Р?РґСЂРёСЃРµ, – техникум бетергән кеше Р±РёС‚, зоотехник.

Мөршидә. Авылда эш юк, эшсезлектән эчә башлыйлар.

Эльвира. Анысы сылтау гына инде. Теләгән кеше эшен дә таба, ашын да. Теләк кирәк, әбиләр әйтмешли, горнадир кебек ир-егетләр әниләренең пенсияләренә карап яталар. Мөршидә, менә нәрсә, иртәгә авыл Советы утырышы була, әзерләнеп кил!



Эльвира чыгып китә, Мөршидә әрле-бирле йөренә.


Мөршидә. Авылыбыз РЅРёРЅРґРё матур Т—РёСЂРіУ™ урнашкан, шуның кадерен белеп кенә СЏС€У™СЂРіУ™ РґУ™ СЏС€У™СЂРіУ™ Р±РёС‚ югыйсә… У?Р№-Р№-Р№, авылда рәтле РёСЂР»У™СЂ РґУ™ калмады шул. Азрак кыл кыймылдатканнары С€У™Т»У™СЂРіУ™ киттеләр. Калганнары ярым исерек, ярым шабашник. У?РЅУ™ РЅРёРЅРґРё матур мәчет салдык, СЂУ™С…РјУ™С‚ РёРЅРґРµ район җитәкчеләренә, мәчеткә йөрер кешесе генә СЋРє. Җитмәсә, югары белемле мулла РґР° килде бит… Үзидарә СЂУ™РёСЃРµ РЁУ™ТЇРєУ™С‚ булып РЁУ™ТЇРєУ™С‚ авылны аякка бастыра алмаганны… Мескен, хатын-кыз башы белән Р±Сѓ Эльвира РЅРё кыра алыр РёРЅРґРµ?



Клуб ишеген Р±РёРєР»У™Рї кайтып РєРёС‚У™. Р?РґСЂРёСЃ белән Р?Р±СЂРёСЃ, кибеттән кайтышлый, клуб ишегалдына керәләр, кулларында пакетка салган аракы шешәсе, вак-С‚У©СЏРє кабымлыклар, икесе РґУ™ кызмача.


Р?Р±СЂРёСЃ. РђС…РёСЂРё, У™Р№РґУ™, шушы чирәмгә утырып, калганын РґРёРјР»У™Рї бетерик, әчемәсен.



Пакеттан аракы шешәсе, пластмасс стаканнар чыгара. Пакетын ашъяулык итеп җәя.


Ахири, шешәнең төбендә генә калган бит, нишлибез?

Р?РґСЂРёСЃ. Нишлибез РґРёСЃРµТЈРјРµ? Хәзер без аны димлибез.



Стаканнарга салып, тамашачыларга артлары белән басып (янәсе, әдәплелек саклап) эчәләр, ләззәтләнеп, кабымлыкларын кабалар. Чирәмгә сузылып ятып, күңелләре күтәрелеп җырлыйлар.


У?Р№, эчәбез, эчәбез Р»У™,
Бушый бара шешәбез.
Акча бетсә, җаен табып,
Тагын алып эчәбез.

У?Р№ зимагур, әйттер, типтер
Сыер саткан акчаңны.
Сыер саткан акчаң беткәч,
Сат бәрәңге бакчаңны.

Атның аласы була ла,
Җем-җем карасы була.
Хатын алсаң, бала була,
Бала карасы була.

Р?РґСЂРёСЃ. Карале, Р?Р±СЂРёСЃ, СЃРёРЅ дөрес җырлыйсың. Хатын алсаң, У©Р№Р»У™РЅСЃУ™ТЈ, бала була, аны карыйсы була, РјУ™РєС‚У™РїС‚У™ укытасы була… Мәшәкать, проблема…

Р?Р±СЂРёСЃ. РњРёРЅ РґУ™ шулай РґРёРј Р±РёС‚. РќРё пычагыма РєРёСЂУ™Рє СѓР» мәшәкать-проблема. Кем бала үстереп изгелек РєТЇСЂРіУ™РЅРµ бар? Менә СЃРёРЅРЅУ™РЅ, РјРёРЅРЅУ™РЅ У™РЅРёР»У™СЂ РЅРёРЅРґРё изгелек РєТЇСЂУ™Р»У™СЂ, У™?

Р?РґСЂРёСЃ. РЎРёРЅ исерек булсаң РґР° дөрес сөйлисең. Карале, менә бүген Эльвираны авыл Советы персидәтеле итеп сайладык. РќСѓ, У™Р№С‚, РЅРё пычагымны кыра ала РёРЅРґРµ СѓР», У™?..

Р?Р±СЂРёСЃ. Мескен, РјРёРЅ аның ирен, Зәкиулланы жәллим. Элек С‚У™ РёС‚У™Рє астында РёРґРµ, хәзер ТЇРєС‡У™ астына СѓРє С‚У©С€У™СЂ инде…



Еракта азан әйтәләр.


Р?РґСЂРёСЃ. Жалкы мужика…

Р?Р±СЂРёСЃ. РђС…РёСЂРё, У™РЅУ™ яшь мулла намазга чакыра, әллә барабызмы?

Р?РґСЂРёСЃ. РЎРёРЅ РЅУ™СЂСЃУ™-У™, мәчеткә хәмер эчеп түгел, хәтта тәһарәтсез РґУ™ керергә ярамаганны белмисеңмени? РЎРёРЅ, ахири, РґРёРЅ белән шаярма!

Р?Р±СЂРёСЃ. Р?РґСЂРёСЃ кордаш, менә СЃРёРЅ РјРёТЈР° караганда укымышлырак кеше, теге кем… философ РґРёР»У™СЂРјРµ әле… РЁСѓРЅС‹ У™Р№С‚! Нишләп СЃРёРЅРµ РґУ™, РјРёРЅРµ РґУ™ Эльвира яратып бетерми РёРєУ™РЅ, У™?

Р?РґСЂРёСЃ (бераз уйланып, Р±СѓС€ стаканын дикъкать белән карап, кулында бераз әйләндереп). Нишләп яратып бетерми РґРёСЃРµТЈРјРµ?

Р?Р±СЂРёСЃ. У?Р№Рµ, әйе…

Р?РґСЂРёСЃ. Минемчә, потому что, Эльвира үзеннән РґУ™ акыллырак кешеләрне яратмый.

Р?Р±СЂРёСЃ. РЎРёРЅ РЅУ™СЂУ™-У™, без Эльвирадан РґР° акыллыракмыни?

Р?РґСЂРёСЃ (һаваланып). Р’РѕС‚ так Рё получается, брат.



Ашыгып, Мөршидә клубка таба узып китә. Егетләр аңа кызыксынып карап калалар. Мөршидә озакламый кире борылып чыга.


Р?РґСЂРёСЃ. Мөршидә, РЅУ™СЂСЃУ™ булды?

Мөршидә. Ничектер, күңелемдә шик туды, клубны бикләми киткәндәй булдым.

Р?Р±СЂРёСЃ. Бикләнгәнме СЃРѕТЈ?

Мөршидә. Бикләнгән, бикләнгән.

Р?Р±СЂРёСЃ (аягүрә басып, акыллы, матур булып күренергә теләп). Мөршидә, беләсеңме РЅУ™СЂСЃУ™, СЃРёРЅ безнең Салмышның РёТЈ чибәре… (Пауза.) У?РіУ™СЂ СЃРёРЅРµ очратасымны белгән булсам, Р±Сѓ РґУ©РЅСЊСЏРіР° тагы РґР° матуррак булып туган булыр идем… (РўРёСЂУ™РЅ сулыш алып.) Чык РјРёТЈР° РєРёСЏТЇРіУ™.

Мөршидә (Р?Р±СЂРёСЃРЅРµТЈ кыяфәтеннән кызык табып РєУ©Р»У™). Р?Р±СЂРёСЃ, авылда яшь кызлар РґР° бар Р±РёС‚. РњРёРЅ карт кыз Р±РёС‚ РёРЅРґРµ. РЎРёРЅ яшьләрне СЌР·Р»У™!



РљУ©Р»У™-РєУ©Р»У™ чыгып РєРёС‚У™. Р?Р±СЂРёСЃ, уңайсызланып, арлы-бирле Р№У©СЂРё.


Р?РґСЂРёСЃ. РЎРёРЅ, ахири, кыска уңышсызлыкка уфтанма, кыска уңышсызлык яхшырак була, кыска уңышка караганда, РґРё философ Пифагор.

Р?Р±СЂРёСЃ. У?Р№-Р№, СЃРёРЅРµТЈ фәлсәфәңне әйтер идем, бер СЃТЇР·РµТЈРЅРµ аңлап булмый.

Р?РґСЂРёСЃ. Менә СЃРёРЅ шуны У™Р№С‚! Акылсыз җан ияләреннән РёТЈ матуры, РёТЈ сылуы РЅРёРЅРґРё җан РёСЏСЃРµ?

Р?Р±СЂРёСЃ. Аңламадым, кабатла!

Р?РґСЂРёСЃ. Аңламаганнар өчен тагын бер кабатлыйм, тыңла! Акылсыз җан ияләреннән РёТЈ матуры, РёТЈ чибәре, РёТЈ сылуы РЅРёРЅРґРё җан РёСЏСЃРµ була?

Р?Р±СЂРёСЃ (уйланып). РќУ™СЂСЃУ™, әллә маймылмы?

Р?РґСЂРёСЃ (ләззәтләнеп көлеп). РЎРёРЅРµТЈС‡У™, маймыл РёТЈ чибәр, РёТЈ сылу җан иясеме?

Р?Р±СЂРёСЃ. Т–У™, урыслар әйтмешли, РЅРµ томи, У™Р№С‚!

Р?РґСЂРёСЃ. Хатын-кызны үпкәләтәсем килми, әйтмим…

Р?Р±СЂРёСЃ. Аңлап бетермәсәм РґУ™ кызык, С…Р°-С…Р°-ха… (РљУ©Р»У™.) РђС…РёСЂРё, РјРёРЅ СЃРёРЅРµТЈ белән горурланам. РЎРёРЅ почти-что РґР°Т»Рё кеше, депутат кына түгел, президент булырлык шәхес.

Р?РґСЂРёСЃ (һаваланып). Р У™С…РјУ™С‚, ахири, СЃРёРЅ мактамасаң РјРёРЅРµ Р±ТЇС‚У™РЅ мактар кеше СЋРє.



Р?кесе РґУ™ көлешәләр, аларга кушылып, күңелле лейтмотив музыка яңгырый.



Р?КЕНЧЕ КҮРЕНЕШ



Авыл күренеше фонында, авыл Советы кәнсәләре. Өстәл, телефон, урындыклар куелган. Стенада Татарстан Президенты сурәте эленгән. «Правление» әгьзалары утырышка җыелалар. Өстәл артында Эльвира, ул төрле кәгазь-папкаларны барлый. Авыл Советы идарәсе әгъзалары, Мөршидә, Мөкатдәс һәм массовка җыелып бетәләр.


Эльвира. Җәмәгать, идарә әгъзалары! Утырышны башлыйбыз, көн тәртибе шул. Авылны суга тәэмин итеп торучы водокачканы тиз көндә төзәтергә. Авыл урамына асфальт җәйдерергә.

Мөршидә. Эльвира, клубның сәхнәсе җимерек хәлдә, менә бит кулны да шунда имгәттем.

Эльвира. Көзгә кадәр клубны аякка бастырырга кирәк. Мөкатдәс абый, син авылның механигы, кайчан халыкка су бирәсең?

Мөкатдәс. Акча булу белән, Эльвира сеңлем, акча булу белән. Водокачканың ике моторы да янып чыкты, шунсыз су юк.

Эльвира. Күпме тора ул су суырткыч моторлар?

Мөкатдәс. Хәзер генә әйтә алмыйм. Ай саен товар бәяләре күтәрелеп тора бит, инфляция…

Эльвира. Мөкатдәс абый, бүген үк район үзәгенә барып белешеп кайт!

Мөкатдәс. Акча каян алабыз?

Эльвира. Кем су эчә, шул түли.

Мөкатдәс. Ни-и, Эльвира, урамга асфальт җәябез дисең… әле су моторы алырга да акчабыз юк.

Эльвира. Спонсорлар табабыз.

Мөкатдәс. Спонсорлар? Безнең авылга каян килсен ул спонсорлар?

Эльвира. Җәмәгать, безнең авылда ничә коттедж йорт бар?

Мөршидә. Унынчысын салып яталар.

Эльвира. Менә шул коттедж хуҗалары, төзү материаллары ташып, авыл урамын сазлыкка әйләндереп бетерделәр дә инде. Алар түләрләр.

Мөкатдәс. Һе-е, тот капчыгыңны самурай дигәндәй, алырсың ул сараннардан.

Мөршидә. Менә бу – яхшы фикер. Авылга кем хуҗа, алармы, безме? Юлны төзетсеннәр, суга да акчаларын жәлләмәсеннәр, алар да шул суны эчәләр.

Эльвира. Башта без, менә Мөршидә, син Мөкатдәс абый, алар белән яхшылап сөйләшеп чыгабыз. Аннан соң күз күрер.



Шау-шу килеп, Р?РґСЂРёСЃ белән Р?Р±СЂРёСЃ керәләр.

Бераз кызмачалар.


Р?РґСЂРёСЃ. Безне чакырттыгызмы? РќРё йомыш?



Р?дарә әгъзалары аптырап, гаҗәпләнеп карыйлар.


Р?Р±СЂРёСЃ. РњУ™С…РјТЇС‚ абый сручны авыл Советына барыгыз, сезне РєУ©С‚У™Р»У™СЂ РґРёРї Т—РёР±У™СЂРґРµ. У?ллә премия бирәсезме? РҐР°-С…Р°-ха… (РљУ©Р»У™.)

Эльвира. РЎРѕТЈРіР° калдыгыз, премияне бүлешеп бетердек. Үзегез килеп яхшы иттегез әле. (Пауза.) Егетләр, менә РЅУ™СЂСЃУ™, эчүчелектән туктарга вакыт җитте. Авылда болай РґР° РёСЂР»У™СЂ аз. Р?кегезне РґУ™ өйләндерәбез, РёСЂС‚У™РіУ™ ТЇРє эшкә чыгасыз.

Р?Р±СЂРёСЃ. Кемгә өйләндерәсез? РњРёРЅ СЂРёР·Р°, РєТЇРїС‚У™РЅ РёРЅРґРµ У©Р№Р»У™РЅУ™СЃРµ килеп Р№У©СЂРё. Бичә кая, Р±РёС‡У™СЃРµ кем була? Мөршидә булса, РјРёРЅ СЂРёР·Р°.

Эльвира. Авылда уннан артык тол-ялгыз хатын бар. Менә шулар арасыннан сайлагыз! У?РіУ™СЂ үзегез теләп өйләнмәсәгез, көчләп өйләндерәбез. Көчләп С‚У™ өйләнмәсәгез, стерилизовать иттерәбез.

Р?РґСЂРёСЃ. Безнең авылга каян килсен СѓР» СѓРЅ хатын? Җитмәсә, сайлап алырга ди…

Мөршидә. Югары очтан санасак, У?кълимә У™Р±Рё, РњР°Т»РёРЅСѓСЂ апа, әле быел гына үзенә җитмеш тулды. Гөлчирә апа илле биштә генә, яшь кызлар кебек йөгереп йөри…

Р?Р±СЂРёСЃ (гаҗәпләнеп). РђС…РёСЂРё, теге стирилизовы-РІС‹-вать РёС‚ТЇРµ РЅУ™СЂСЃУ™ була?




Конец ознакомительного фрагмента.


Текст предоставлен ООО «ЛитРес».

Прочитайте эту книгу целиком, купив полную легальную версию (https://www.litres.ru/albert-gadel/kyrlay-kyzy-aysylu-zh-yentyk-34105297/) на ЛитРес.

Безопасно оплатить книгу можно банковской картой Visa, MasterCard, Maestro, со счета мобильного телефона, с платежного терминала, в салоне МТС или Связной, через PayPal, WebMoney, Яндекс.Деньги, QIWI Кошелек, бонусными картами или другим удобным Вам способом.



notes



1


Сагым күрдем – төш күрдем.




2


Бүз бала – ир бала.




3


Ассу алалар – файда алалар.




4


Белек – китап.




5


Ягы кешеләр – чит кешеләр.




6


Тартыклар – пәйгамбәр иленең кешеләре.




7


Кү – хәбәр.




8


Күч – йорт.




9


Ыслау ягы – руслар ягы.




10


Яргучы – хөкемдар, хакимлек итүче.




11


Аҗун – дөнья.




12


Кару әйтү – каршы сүз әйтү, ризасызлык белдерү.




13


Чумаклар – мөселманнар.



Если текст книги отсутствует, перейдите по ссылке

Возможные причины отсутствия книги:
1. Книга снята с продаж по просьбе правообладателя
2. Книга ещё не поступила в продажу и пока недоступна для чтения